Zientzia, teknika, ezagutza enpiriko arrunta

Aristotelesek hiru ezagutza-mota bereizi zituen: ezagutza enpiriko arrunta, zientziarena (episteme) eta teknikarena (techné). Metafisika lanean adierazten digunez, ezagutzaren lehen maila sentipenak ematen du. Hautematen ditugun sentipenen bidez, munduari buruzko ezagupen jakin batzuk lortzen ditugu. Ezagupen horien metaketak esperientzia (empereia) osatzen du —ezagutza enpiriko arrunta—, eta hortik zientzia eta teknika sortzen dira aldaketa kualitatibo bat barneratuz: kontzeptuak. Adibidez, halako sendagaiak Kalias eta Sokrates gizabanakoak sendatu dituela eta sintoma berdinak dituen Platon sendatzeko ere balioko duela jakitea, esperientzia da —ezagutza enpiriko arrunta—. Baina sendagai horrek flematikoak edo behazuntsuak (hau da, kontzeptualki definitutako gaixotasuna) sendatzeko balio duela jakitea, teknika da.

Honako arrazoiak adierazten ditu Aristotelesek zientzia eta teknika bereizteko Etika Nikomari idazkian:

• Zientzia teknika baino osoagoa eta zehatzagoa da eta, era honetan, mintzaira kausal baten bidez adierazi eta irakaskuntzaren bidez komunika daiteke.

• Bakoitzaren objektuen izaera ezberdina da. Zientziaren objektua nahitaezkoa dena da; kontingentzia eta aldaketen gainetik, iraunkor eta aldaezin existitzen dena. Teknika, aldiz, funtsean aldaketari, indibidualtasunaren alderdi kontingenteei dagokie, haren xedea honakoa den neurrian: modu esentzial batez erlazionatzen da artifizialki sortutako gauza eta objektuekin.

Gaur egungo zientzia eta teknika ez dira Aristotelesen garaiko episteme eta techné horiek. Bion arteko bereizketa desegiten ari da, XX. mendean zehar bion arteko elkarrekintza etengabearen ondorioz. Ilkka Niiniluoto filosofo finlandiarraren aburuz, bi esparru kultural horien arteko harremana ulertzeko bost ikuspuntu aintzat har daitezke:

• Teknologia zientziara murritz daiteke, hau da, teknologiaren izatea zientziaren aurretiko existentziaren menpe dago. Ikusmolde tradizional honen arabera, teknologia zientzia-ezagutza aplikatuaren zati bat litzateke. Baina askotan, historiak erakusten digunez, teknika-kasu asko (adibidez, lurrun-makinaren asmakuntzarena) ezin dira zientzia-ezagutzaren aplikazio zuzenaren proiektu gisa interpretatu.

• Zientzia teknologiara murritz daiteke, hau da, zientziaren izatea teknologiaren aurretiko existentziaren menpe dago. Ikuspuntu instrumentalista honen arabera, zientziaren izaera eraldakuntza teknologikoen prozesuei laguntzen dien tresna da. Zientziaren irudi hori zientzia batzuen berezko prozesuetara egokitu baitaiteke ere, adibidez “diseinuzko zientzietara” (medikuntza, informatika, etab.), ez dirudi zientziaren esparru guztietara zabal daitekeenik.

• Zientzia eta teknologia gauza berbera dira. “Teknozientzia” terminoak ikuspuntu horrekin egiten du bat. Baina, ukaezina bada ere gaur egungo zientziaren eta teknologiaren sinbiosia, horrek ez ditu bi errealitateok eremu esentzialki bakar batera ekarri, eta ez ditu beren arteko ezberdintasun esanguratsuak desagerrarazi.

• Ikuspuntu kausal batetik begiratuta eta beren errealitateari dagokionez, zientzia eta teknologia independenteak dira. Ikuspuntu honen arabera, zientzia eta teknologiaren mugimendua paraleloa da, bi lagunek erritmo berean dantzan egiten duten neurri berean, baina batak besteari eragin gabe. Honen aurreko ikuspuntuek agerian utzi dute, ostera, historiako hainbat kasu aipa daitezke zientziaren eta teknologiaren arteko elkarrekintza kausala agertzen dutenak.

• Zientzia eta teknologia, beren errealitateari dagokionez, independenteak dira, baina elkarrekintza kausalean daude. Teknologiak tresna berriak, saiakuntzarako sistema berriak, sortzen ditu; arazo berriak planteatzen ditu, eta horrela zientzia sustatzen du (termodinamika litzateke kasu paradigmatikoa). Garapen ekonomikoa ere bultzatzen du, eta horrela zientziaren garapena ere erraztu egiten du. Zientziak, bere aldetik, garapen teknologikoarentzat beharrezkoak diren ezagupenen oinarria eskaintzen du.

Hortaz, zientzia ezagutza enpiriko arruntetik eta teknologiatik bereiz dezakegu. Baina zer da zientzia?

Zientziaren aniztasuna

Zalantzarik gabe, zientziaz hitz egiteak fenomeno askotariko errealitate batera garamatza. Noraino iristen da aniztasun hori?

Diziplina-aniztasuna

Zientziaren aniztasunaz ohartzeko, zientzien sailkapenek eta horiek osatzeko erabilitako irizpideek bide ematen digute. Sailkapen horiek ezartzeko hainbat irizpide daude:

• Diziplinan diharduen subjektuari eskatzen zaion gaitasuna.

• Diziplinan ezagutu nahi diren eduki objektiboak. Francis Baconek, esaterako, XVII. mendean diziplinak hiru gaitasunen arabera sailkatzen ditu: (i) arrazoimena, (ii) oroimena, eta (iii) irudimena. Edo André-Marie Ampèrek 128 zientzia-diziplina bereizten ditu, bigarren irizpidea erabilita. Haren proposamenean, edukiak ezagutzara heltzeko dauden lau bide-motetatik eratortzen dira: (a) erregela deskribatzaile hutsak erabiltzen dituztenak; (b) berehalako itxuraren azpian ezkutatzen diren lege orokorrak eratortzen dituztenak; (c) orokortasun estatikoak ez ezik, lege transformatzaileak ere lortzen dituztenak; eta (d) lege transformatzaileak azaltzea bilatzen dutenak.

• Beste tipologia batzuek diziplinen arteko menpekotasun-erlazioak azpimarratzea dute xede. Zientziaren “eraikuntzaren” segida linealak, nolabait esatearren, eskaintzen saiatu dira. Hala, Auguste Comtek —XIX. mendean— diziplinen segida lineal bat aurkeztu du, matematikatik soziologiaraino, astronomia, fisika, kimika eta biologian barrena. Segida horrek bi ezaugarri ditu: (a) beheranzko orokortasuna: zientzia bakoitzak aurrekoek baino eremu mugatuagoa du, bertan aurreko eremuetako lege nagusiak aplikatzen dira, eta (b) goranzko konplexutasuna: eremu berri bakoitza, aurrekoa baino murritzagoa izan arren, aldi berean haiek baino aberatsagoa da, nozio berri eta espezifikoak gehitzearen poderioz. Adibidez, fisika biologia baino orokorragoa da, lehenaren legeak gorputz biziari aplikatzen baitzaizkio; gorputz fisikoei, berriz, ezin zaizkie lege biologiko guztiak aplikatu. Baina horrexegatik, biologia fisika baino konplexuagoa da, fisikarentzat ezezaguna den antolaketa kontzeptua barneratzen duelako (eta horren eratorpenak, elikadura, ugalketa eta abar).

• Baina Comterena bezalako sailkapen linealak deskribapen hutsak dira, ez baitituzte lotzen diziplinetan identifikatzen diren egiturazko formak beren sorrerarekin. Nolabait, diziplinaren objektuen forma horiek abstraktuak dira. Egituraren eta horren sorreraren arazoa ere diziplinen edukiaren arazoan txertatzeko, beste ikuspuntu batzuk gehitu behar dizkiogu zientzien sailkapenaren erronkari, hala nola, historiari, teknikari eta praxiari dagozkien alderdiak. Ikuspuntu horretatik, zientzien edukien segida lineala bi bektoreekiko erlatiboa da: (a) ezagutza zientifikoaren egungo egoerarekiko, eta (b) azaldu beharreko gertakarien errepresentazioak egiten diren esparru pragmatikoarekiko.

Kontsiderazio pragmatikoekiko erlatibizazio horrek ildo berriak irekitzen ditu zientzien sailkapenean. Adibidez, ohiko diren eremu nagusien artean (alegia, zientzia formalak, natura-zientziak eta giza eta gizarte-zientziak), bereizketa berri bat gauzatzea, aipatutako alderdi pragmatikoak aintzat hartuz.

Eremu-aniztasuna

Zientzia formalak

Ohiko ikusmoldean, matematika zientzia formaltzat hartzeko joera dago, enpirikoen aurrez aurre. Ikusmolde horretan, joera dago eremu matematikoaren egituretan zientzia enpirikoei lotuago dauden beste alderdi batzuek (bereziki behaketa, saiakuntza eta abar) garrantzirik ez dutela azpimarratzeko, matematika adimenaren ezagutzazko ahalmenetik baino ez datorrelakoan. Jatorri nominalista duen matematikaren ikusmolde horrek matematikari buruzko irudi formalista sortzen du. Alegia, matematika eduki enpirikorik gabeko joko sinbolikoak ekoizten dituen eraikuntza konbentzional eta linguistikoen multzoa dela. Horren aurrean, matematikaren ikusmolde enpiristentzat, matematikak abstrakzioaren jardunaren bitartez egoki bahetutako esperientziatik erdiesten ditu bere emaitzak. Ikusmolde enpiristaren aldaera batean, ikusmolde platonistarenean, ostera, existitzen dira objektu matematikoak. Egiturak dira eta berezko existentzia dute. Jarduera matematikoaren arbitrariotasunaren aurka egiturek egiten duten erresistentziaren bidez hauteman daiteke egituron existentzia. Eta matematikariaren eginkizuna da egitura horiekin aritzea, horiek sailkatzea, orokortzeaeta abar; neurri batean zientzia enpirikoak duen eginkizunaren berdintsua.

Arestian aipatutako alde pragmatikoak hartzeak erlatibizatzen ditu bi ikusmolde nagusi horiek (formalista eta platonista), eta erakusten du nola zenbait jarduera ulertzeko egokiagoa den bata (adibidez, ikusmolde enpirista zenbait ataletan, zenbaki-teorian, kasu) baina ez jarduera matematikoaren beste jarduera batzuk ulertzeko (esaterako, ikusmolde horrek ezin du egokitasunez azaldu munduari buruz ezagutza matematikoaren aplikagarritasunak duen arrakasta).

Natura-zientziak

Zientzia enpirikoaren helburua esperientziaren eskema edo eredu abstraktu teorikoak eraikitzea da, gertakari batzuk azaldu ahal izateko. Ohiko ikusmoldearen arabera, natura-zientzien objektuak errealitateko gertakarien eredu idealizatuak dira, hots, errealitatea errepresentatzen duten eredu sinpleagoak. Eta zientzia matematikoaren aurrean, natura-zientzien berezitasuna honetan datza: bere ikergaia osagai erreal baten existentzia da; datu gordina da, eta ez egitura idealizatua bakarrik.

Baina berezitasun horretan sakonduz gero, argi agertzen zaigu alde pragmatikoen garrantzia natura-zientziei buruzko irudian. Jarduera teorikoak ez baitu aurrez aurre lantzen natura-egitura gordina. Teoriagintza enpirikoaren egiturak hiru maila ditu: azaldu beharreko datuen maila, datuak idealki egituratzen dituzten fenomenoen maila, eta fenomenoen egitura teorikoki irudikatuz, datuen egitura azaltzen duen egituraren maila. Eta fenomenoen mailan fenomenoak nola eraikitzen diren ulertzeko, ezinbestekoa da teoriagintzaren alderdi pragmatikoei erreparatzea.

Giza eta gizarte-zientziak

Bi ohar, hasteko. Lehena, zientzia hauen zientzia-estatusa —edo hauetako batzuena, behintzat— eztabaidatu egiten da. Hainbat ikuspuntutatik baieztatzen denez, giza eta gizarte-diziplina batzuei zientifiko izenlaguna eranstea hizkuntzaren neurrigabekeria da, ezbairik gabe. Hala ere, nahiago dugu zientziaren identifikazioa natura-zientzien mugetara a priori murrizten ez den jarrerari heldu. Bigarren oharra: zientziaren esparru honi atxikitako sistema kontzeptual, helburu, balio eta jardueren sekulako aniztasuna nabarmendu behar da. Adibidez, ekonomiak eta hizkuntzalaritzak sistema kontzeptual konplexuagoak darabiltzate. Beste diziplina batzuen ekipamendu teorikoa (soziologiarenarena, kasurako), mintzaira arruntarenetik oso hurbilekoa dirudi.

Giza eta gizarte-zientzien eremuen baitako aniztasun hau ez da eratortzen soilik haiek dituzten aztergai ezberdinetatik; beretzat identifikatzen dituzten helburuetatik, hots, giza eta gizarte-gertakariez egiten dituzten azalpenetatik ere eratortzen da. Horietatik itxaron dezakegunetik eratortzen da aniztasuna, batik bat. Jakina, bektore hori, azalpen-moduen aniztasunarena alegia, natura-zientzien ezaugarria ere bada, baina ez giza eta gizarte-zientzietan gertatzen den legez, azalpen-mota bakoitzarentzat teoria bereizia eskatzeraino, besteak beste ahalmen azaltzaileak zehazteko. Eta hori, jakina, neurri handi batean osagai pragmatikoez zehazten da.

Metodo-aniztasuna

“Zientzia ala zientziak” izan dugu hizpide aurreko atalean. “Zientzia” erabilerak ezin du zientziaren aniztasuna ukatu. Metodoari gagozkiola, aniztasuna nabarmentzen zaigu beste behin ere.

Historian zehar, batasun metodologikoa proposatu izan da zientzia-aniztasunaren printzipio bateratzaile gisa. Deskribatu eta azaldu beharreko objektuak, baita balioztatze- printzipioak ere, ezberdinak izan daitezkeen arren, zientzia modernoaren sorreratik identifikatu nahi izan da esparru metodologiko bat zientziaren batasunaren oinarri gisa. Baina lortu al da?

René Descartesek, Metodoari buruzko diskurtsoa (1637) liburuan, bere metodo deduktiboaren lau manuak ematen ditu. Lehengoan, metodo kartesiarrak agintzen du ideia argi eta bereiziekin identifikatu ezin den ezer ez onartzea. Horretarako, bigarrenean, arazoak analisiaren pean jarri behar dira, zailtasunak banatuz ideia argi eta bereiziak lortu arte. Jarraian, hirugarrenean, ideia berriak osatzen dira horietatik abiatuz, gero eta konplexuagoak. Azkenik, laugarrenean, metodoaren bi norabideak berrikusten dira: analitikoa, lehenik, eta sintetikoa, ondoren.

“Metodo” horren esanahia argitu egin behar da. Descartesek ez du proposatzen metodo berri bat. Matematikaria izanik, Descartesek proposatzen duena da geometria analitikoan ekuazio aljebraikoen ebazpenean berak erabilitako prozedura orokortzea. Eta ez bakarrik zientzia osoari aplikatuz (hori “mathesis universalis” bilakatuz), ezagutza orori baizik. Zientzia modernoa izango bada, dio Descartesek, Erdi Aroko zientzia aristotelikoarekin hautsi eta matematikariaren estrategiari heldu behar dio zientzialariak.

Bacon ere, Novum Organum (1620) liburuan, antzekoari lotzen zaio, alegia, aurreko mendera arte nagusi izandako Aristotelesen zientzia ordezteko metodo berri bat proposatzeari, zientzia modernoa gizakiaren zerbitzura egon dadin, gizartearen ongizatearen onerako. Baconen arabera, orduan, zientzia berriaren berezko jokamolde induktiboa, lehenik, behaketetan oinarritutako gertakarien oinarri ziurra ezartzen saiatzen da. Behin gertakari horiek ezarri ondoren, beren arteko korrelazioak bilatzen dira, eta horrela goraka egiten da mailaz maila induktiboki, orokortasun-maila baxuko korrelazioetatik barne-hartzaileenetaraino. Metodo induktiboa John Herschelek (Historia naturalaren azterketari buruzko atariko diskurtsoa, 1830), William Whewellek (Historian oinarritutako zientzia induktiboen filosofia, 1840) eta John Stuart Millek (Logikaren sistema, 1843) garatu zuten.

Nola uler ditzakegu proposamen metodologiko horiek? Ez al dira bateraezinak metodo deduktiboa eta metodo induktiboa? Dagoeneko aipatu dugu metodo deduktiboa zientzia berrirako matematikari baten, Descartesen, matematikaren metodoaren orokortze-proposamena dela funtsean. Baconen metodo induktiboaren proposamena ere antzera uler daiteke. Baconen XVII. mendeko britainiar testuinguru enpirikoan, Descartesen proposamenak ezin zuen onarpenik lortu, haren oinarri epistemologikoak razionalismoan baitu funtsa. Eredu metodologiko enpiristak, ostera, matematikan baino gehiago astronomia berrian zetzan, Kopernikoren teoria heliozentrikoan, eta horren jarraitzaileak ziren Tycho Braheren (1546-1601) eta Johannes Keplerren (1571-1630) lorpenetan, gerora funtsezkoak izango zirenak Isaac Newtonen gorputz zerutarren higiduraren teoria matematikorako (Philosophia Naturalis Principia Mathematica, 1687). Astronomo horien behaketei eta horien arteko korrelazio hipotetikoei esker, teoria heliozentrikoak unibertsoaren irudi berria ekarri zuen, eta ordura arteko munduaren ikuskera errotik aldatu zuen. Horrelako arrakastak bermatzen zuen astronomiaren metodoa orokortzeko zilegitasuna. Kontrajarriak baino gehiago, proposamen metodologiko berriak, deduktiboa eta induktiboa, zientzia modernoaren praktika ezberdinetarako estrategia-bide berriak dira.

Zentzu horretan, metodoak —helburuen, balioen eta abarren gisa— erlatiboak dira jarduerekiko. Baina metodo, helburu, balio edota diziplinen aniztasunaren aintzatesteak, edo areago, aniztasun hori, gainera, historikoki kokatua dagoela eta testuinguruekiko erlatiboa dela baieztatzeak ez du, besterik gabe, erlatibismo epistemologikora eramaten, hots “dena da on” aldarrikatzera. Erlatibistak, zientziaren metodo eta arauei dagokienez, ez du horiek aldakorrak direnik defendatzen; defendatzen duena da metodo eta arau horiek, aldakorrak izan edo ez, ez dutela justifikaziorik. Erlatibismoa gainditzeko estrategia egokiena ez da zientziaren arau, xede, balio edo metodoaren aldaezintasuna dogmatikoki baieztatzea; edo, gutxienez, zientziaren historian zehar ikuspuntu ustez objektiboa oinarrituko lukeen ebaluazio-printzipio irmoren bat ezartzen saiatzea. Erlatibismoa gainditzeko estrategiarik egokiena da zientziaren arauak, balioak, metodoak, aldatu ala ez, justifikatzeko moduen azalpen egingarriak eskaintzea. Eta teoria zientifikoak aldaketen eta ordezpenen menpe dauden bezalaxe, metodologiak eta axiologiak ere horien menpe daude.

Zientziaren arkitektonika

Nola egituratzen da zientzia? Zeintzuk dira zientziaren eraikina osatzen duten osagaiak? Zientziaren Ohiko Irudiari (ZOI aurrerantzean) erreparatzen badiogu, hor izango dugu osagaien zerrenda. Hona nola formula daitekeen ZOI hori:

Zientzia errealitatea behatzetik abiatzen da. Behaketa horietatik frogapen esperimentalaren pean jartzen diren eta frogatu egiten diren hipotesiak eratortzen dira. Frogatutako hipotesi horiek lege-maila hartzen dute eta aurretik onartutako beste batzuekin batzen dira, errealitatea deskribatuko duten teoriak eraikitzeko.

ZOI, grosso modo, metodo zientifikoaren formulazio induktibistetatik eratortzen da, eta zientzia irudikatzeko gizarteak erabiltzen duen eredua da. Bertan, honako osagaiak identifika daitezke zientziaren jardunean:

• Behaketa, gertakaria, errealitatea.

• Hipotesi eta legearen eratorpena.

• Legearen onespen esperimentala.

• Teoriaren eraikuntza.

• Errealitatearen azalpena eta aurresana.

Behaketa, gertakaria

Behaketa zientifikoa

ZOIren arabera, eskema teoriko edo kontzeptualen inolako kutsadurarik gabeko errealitatearen behaketa zehatza da zientziagintzaren jatorrizko ekintza. Hortaz, behaketa zientifikoa behaketa neutroa da?

Behaketa zientifikoa ez da ezjakinaren behaketa inozoa, eskema teoriko baten baitan egiten dena baino. Fisikari buruz ezertxo ere ez badakit, ezingo dut ulertu zientzialaria erresistentzia elektrikoa neurtzen ari dela, ez dut ezta bateria elektriko bat ikusiko ere, nahiz eta laborategiko mahaiaren gainean zenbait gauza ikusiko ditudan. Fisikariak eta ezjakinak, saiakuntza berberaren aurrean, gauza ezberdinak ikusten dituzte. Demagun, bestalde, Brahe eta Kepler Eguzkiari so daudela. Keplerrek Eguzkia bere inguruan Lurra biraka duen gorputz finko bat dela ikusten du. Brahek, ostera, Eguzkia geldirik dagoen eta Lurraren inguruan higitzen den gorputz bat dela baieztatzen du. Jakina, biok gorputz espazial berbera ikusten dute, baina horrek ez digu ezertxo ere esaten objektuari buruz, bakoitzak hura bere erara “ikusten” baitu. Behaketa bat baino ez dela egokia argudiatzea objekzio okerra da, hori egiteak arazoaren azterketari gaur egungo ikuspuntutik ekitea suposatzen duelako. Keplerren eta Braheren ikuspegian kokatu behar dugu. Ikuspegi horretatik Eguzkia bi era ezberdin horietan ikus zitekeen. Areago, haien garaian ez batak ez besteak ezin zioten arazoari erabateko ebazpenik inola ere eskaini. Behaketa zientifikoa ez da behaketa neutro inozoa, teoriaz zamatutako behaketa baizik.

Gertakari zientifikoa

Behaketa zientifikoa ez da pasiboa. Zientzialariek behaketak esparru jakinen arabera egituratzen dituzte, helburu teoriko, azaltzaile edo arakatzaile jakin baterako elementu egokiak eskuratu ahal izateko. Eta elementu egoki horiei gertakariak deitzen diegu. Gertakaria ez dago emanda. Aldiz, latinezko etimologiak erakusten digunez (factum), gertakaria eginda dago, eratuta.

Beraz, gertakariek ez dute “hor gugandik at” kokatutako errealitate bat itxuratzen. Aldiz, errealitatea zientifikoki ulergarria izan dadin, testuinguru teoriko edo kognitibo jakin batentzako errealitatea izan behar du. Har ezazue, adibidez, saiakuntza mental hau gogoan: mahai baten gainean lanpara eta koaderno bat baino ez dituen gela batean sartzen zara. Behin gelan zaudela, norbaitek galdetzen dizu: “zenbat objektuk osatzen dute gela honetako errealitatea?” Ziur aski zure erantzuna honelakoa izango da: “hiru objektuk: mahaiak, lanparak eta koadernoak”. Baina beste lagun batek beste era batera erantzun zezakeen, koadernoaren orriak edo lanpararen osagaiak, edo… aintzat hartzearen edo ez hartzearen arabera.

Errealitate hori eskema kontzeptualaren arabera egituratzen dela edo gertakari zientifikoa eskema zientifikoaren arabera eratzen dela esateak ez garamatza, besterik gabe, erlatibismora, arestian adierazi dugun bezala. Ostera, ohartarazten gaitu gertakaria eta errealitatea, zientziarentzako baliagarriak izan daitezen, “errealitatearen” eta gure teoriaren arteko elkarrekintzan eratzen direla. Ez direla teoriarekiko aurrez aurre dauden direlako gauza horiek.

Kontzeptua, legea, azalpena

“Zein da zientziaren eginkizuna, natura-zientziarena, bederen?” galderari labur, esaldi bakarrarekin, erantzun behar bagenio, zientzialari askok “legeak bilatzea” erantzungo lukete. Izan ere, legearen bidez egin ditzake teoria zientifikoak munduari buruzko baieztapenak. Baina legearekin hasi aurretik, legea osatzen duen oinarrizko unitatea aurkeztuko dugu: kontzeptu zientifikoa.

Kontzeptu zientifikoa

Edozein teoria zientifikotara hurbiltzean, intuitiboki, konplexutasun-maila ezberdinetan kokatzen diren kontzeptuekin egiten dugu topo: Eguzkia, Ilargia, ugaztuna, zuria, neurotikotasuna, gogortasuna, masa, abiadura, elektroia, Schrödingerren uhin-funtzioa... Hasteko, kontzeptuen zerrenda horretan, kontzeptu indibidualak (Eguzkia, Ilargia) eta kontzeptu generikoak (zerrendako beste guztiak) bereiz ditzakegu. Hemen kontzeptu generikoak baino ez ditugu aintzat hartuko.

Hiru kontzeptu generiko mota bereiz ditzakegu:

• Sailkatzaileak edo kualitatiboak (zuria eta ugaztuna, adibidez).

• Topologikoak edo erkatzaileak (neurotikotasuna edo gogortasuna, adibidez).

• Metrikoak, kuantitatiboak edo magnitudeak (masa eta abiadura, adibidez).

Kontzeptu zientifiko sailkatzaile batek bere objektuen klasea zehaztasunez adierazten du. Zorrotzago adierazita, kontzeptu sailkatzaileak unibertso jakin bateko objektuak sailkatzen ditu era zehatzean (kontzeptuaren erreferentzia unibertso horren partiketa matematiko baten klasea da). Biologiaren, kimikaren (elementuen taula) edo hizkuntzalaritzaren (terminoen morfologia) kontzeptuak dira horrelakoak.

Kontzeptu erkatzaileak objektuak, sailkatzeaz gain, ordenatu egiten ditu, hau da, gehiagotik gutxiagora eta gutxiagotik gehiagora doan eskala bat ezartzen duen kontzeptua da. Giza eta gizarte-zientzietan kontzeptu erkatzaile ugari daude. Adibidez, neurotikotasun, barnerakoitasun, adimen kontzeptuak eta abar. Baina natura-zientzietan ere topa daitezke kontzeptu erkatzaileak: geologian, gogortasun kontzeptua erkatzailea da, baita azidotasun kontzeptua ere, kimikan. Adibidez “x y baino gogorragoa da” esaten dugu. x mineral hori Mohsen gogortasun-eskalaren arabera ordenatzen da (talkoari 1 zenbakia eta diamanteari 10a esleitzen dio Mohsen eskalak). x-k 8,5eko gogortasuna edukitzeak x-ren gogortasuna 8 eta 9 zenbakiei esleitutakoen artekoa dela baino ez du esan nahi. Hau da, x-k 8ari dagokiona urratu egiten du, baina 9ari dagokion mineralak x bera urratzen du. Gure mintzaira arruntean, kontzeptu sailkatzaileak sistematikoki erabiltzen baditugu ere —hotza/beroa, demokratikoa/ez-demokratikoa, etab.—, giza eta gizarte- zientziek malgutasun handiagoa barneratzen dute, kontzeptu erkatzaileen erabilpenari esker. Autoritarismoa edo demokrazia eskalen bitartez, adibidez, kontzeptu sailkatzaileekin garatutakoa baino xehetasun handiagoz taxutu daiteke teorizazioa.

Aurresan zientifiko eta teknologikoek ia beti beste kontzeptu-mota bat eskatzen dute, kontzeptu metrikoarena, magnitudearena alegia. Hau da zientzia aurreratuen, fisikaren, kimikaren, populazioen genetikaren, ikaskuntzaren teoria psikologikoaren, mikroekonomiako zenbait atalen eta abarren berezko kontzeptu-mota. Magnitudeen erabilerak matematikaren tresneria osoa erabiltzea ahalbidetzen dio zientzialariari. Kontzeptu metrikoak aurreko beste bi kontzeptu-motekiko dituen abantailak honela laburbil daitezke:

• Kontzeptu metrikoak kontzeptu sailkatzaileek eta kontzeptu erkatzaileek betetzen dituzten funtzio berberak betetzen ditu, hau da, eremu bat sailkatu eta ordenatzea, baina zehaztasun handiagoz.

• Kontzeptu metrikoen bitartez, beste kontzeptu-motekin baino modu zehatzago eta kontrolagarriagoan formulatzen dira lege enpirikoak.

• Aurreko bi bertuteen ondorioz, magnitudeek aukera ematen dute azalpen eta aurresan zehatzagoak egiteko eta errealitatea hobeto kontrolatzeko.

Lege zientifikoa

Legea, lehen hurbilketa batean, zientzia-kontzeptuez osatutako munduari buruzko unitate baieztatzailea da. Irizpide ezberdinen arabera, zenbait lege-sailkapen bereiz ditzakegu:

• Lehen irizpideak legeak hartzen dituen gertaeren eta propietateen arteko erlazio jakin batzuk lortzeko xedearekin du zerikusia. Orduan, lege-mota hauek bereiz ditzakegu:

  • Lege determinista: gertaeren eta propietateen artean, mendekotasun-ordena segidazkoa eta aldaezina baieztatzen da. Lege kausalak deitzen ditugunetako asko lege deterministak dira izatez.

  • Lege probabilista edo estatistikoa: gertaeren eta propietateen arteko erlazio estatistiko edo probabilistiko aldaezinak baieztatzen ditu.

• Bigarren irizpideak gertaeren edo propietateen arteko erlazio-motak aztertzen ditu. Lege-mota hauek bereiz ditzakegu:

  • Segida-legeak forma hau du: “baldin x-k P propietatea badu t denboran, orduan x-k Q propietatea du t ondoko t´ denboran”.

  • Koexistentzia-legea: magnitudeen arteko mendekotasuna baieztatzen du. Era honetan, horietako baten aldaketak besteen aldaketekin bat egiten du. Esaterako PV = RT legea.

  • Elkarrekintza-legea: zenbait sistemaren artean dagoen elkarrekintza ezartzen duen legea da. Lege biologiko asko honelakoak dira.

• Konplexutasun teorikoaren irizpidea erabiltzen badugu, lege-mota hauek bereiz ditzakegu:

  • Lege fenomenologikoa: maila teoriko apaleko legea da. Sarritan, behagaitzat jotzen diren objektuen edo horien propietateen arteko erlazioak formulatzen ditu.

  • Lege teorikoa: lege hau zientziaren berezko mekanismo azaltzea gisa agertzen da, behatutako gertakarien eta fenomenoen azalpena emateaz gain, lege fenomenologikoena ere ematen du.

Azalpen zientifikoa

Zein da zientziaren eginkizuna? Gertakariak eta fenomenoak azaltzea eta aurresatea. Eta eginkizun horretan legea ezinbesteko osagaia da, batez ere natura-zientzietan nagusi diren azalpen-motetan. Horietako bat, Hempelek azalpen nomologiko deduktibo deitutakoan, alegia, aztertutako gertakaria lege orokorren bidez azaltzen da, hau da, frogatzen da lege horien arabera eta baldintza espezifiko batzuen burutzapenaren poderioz gertatu dela gertakaria. Azalpen nomologiko deduktiboaren kasu espezifiko bat azalpen kausala da. Kasu horretan, legea lege kausala da. Natura-zientzietako beste azalpen-mota bat azalpen induktibo estatistikoa da. Bertan, gertaera partikular bat lege estatistiko baten edo batzuen —eta ez lege kausalen— azpian jartzen da.

Giza eta gizarte-zientzietan, ostera, legearen eginkizuna ez da beti hain nabarmena izaten azalpenetan. Zientzia horietan, eskema azaltzaile mota hauek ere aurkitzen dira, beren artean konbina daitezkeenak:

• Eskema funtzionala: organismo baten organoek edo makina baten atalek funtzionatzen duten antzera azaltzen ditu fenomenoak.

• Eskema estrukturala: hizkuntzalaritzan edo antropologian legez, azaldu beharreko fenomenoen errepresentatzaile teorikoen arteko aurkakotasun- eta korrelazio-sistemen gain ezartzen dira azalpenak.

• Eskema hermeneutikoa: historian eta soziologiaren zenbait ataletan erabiltzen da. Azaleko gertakari eta fenomenoei zentzua eman diezaieketen existentzia-maila sakonagoak daudela baieztatzetik abiatzen da.

• Aktore-eskema: ekonomia neoklasikoan adibidez, emaitza batzuk lortzeko erregela jakin batzuk segitzen dituzten aktore indibidual edo kolektiboen asmoetatik abiatuz azaltzen dira gertakariak. Eta azkenik,

• Eskema dialektikoa: errealitate indibidual edo kolektiboan identifikatutako kontraesanak ebaztera bideratzen den azalpena da.

Saiakuntza

ZOI edo zientziaren ohiko irudian, hipotesiak bere onespen esperimentalaren bidez hartzen du lege-maila. Eraikuntza teorikoaren prozesua, zentzu hertsian, legearen eta teoriaren balioztatze-funtzioa baino betetzen ez duen saiakuntzatik at burutzen da. Izan ere, ikusmolde gehienetan saiakuntzaren irudia legearen eta teoriaren kontraste hutsera mugatzen da. Honela adieraz daiteke irudi hori: saiakuntzak zientzia-legearen baieztapenak onesten edo errefusatzen dituen gertakariak ematen ditu. Saiakuntzari, beraz, funtzio kritiko hutsa baino ez dagokio.

Tradizio induktibistak, halere, Baconetik hasi eta Milleraino, saiakuntzaren beste irudi bat eman ohi du. Izan ere, tradizio horrek eraikuntza teorikoarekin lotzen du saiakuntzaren funtzioa. Saiakuntzaren bitartez indukziotik eta orokorpenetik logikoki eratortzen den legea soilik da onargarria. Saiakuntzaren izaera zientzia-ezagutzaren sorkuntza eta ekoizpenaren eremuan sartzen da. Induktibistentzat, legearen eta teoriaren ekoizpen-prozesuan, saiakuntza ezinbesteko osagaia da.

Gaur egun, indarberrituz doa praxi esperimentatzaileak zientziaren jarduera teorizatzailean duen izaera eratzailearen irudi hori, baina induktibismoaren alde gordinak alboratuz. Claude Bernard (1813-1878) eta Hermann von Helmholtz (1821-1894) fisiologoak izan ziren lehenak behaketa eta saiakuntza bereizten. Saiakuntza behaketa bat eragitera bideratzen da, baina dagoeneko ez behaketa pasiboa. Saiakuntzak eremua finkatzen du, aztertutako sistema eratzen duten osagaiez betetzen du (substantzia kimikoak, izaki bizidunak, etab.). Eta zientzialariak perturbazioak eragiten ditu bertan, ongi kontrolatutako iturrien bitartez, era horretan lerro teoriko berriei bide emanez. Helmholtzek dioenez, gertaeren bilakaeran aktiboki esku hartuz soilik lor daiteke ezagutza. Saiakuntza-izaera aktiboko osagaiak edukitzeagatik bereizten da behaketazko esperientzia hutsetik. Bereizketa horrek ahalbidetzen dio saiakuntzari kontraste eta froga kritiko hutsa ez den bestelako funtzio bat egoztea, eta bereziki, zientzia-teorizazioaren baitan funtzio eraikitzailea egoztea.

Argi ikus daiteke hori, zientziaren tresnen izaerari erreparatzen badiogu. Saiakuntza-aparatu, -tresna eta -sistemak ez dira (soilik) teoriaren kontrasterako datuak erdiesteko eraikitzen. Beste xede batzuk ere badituzte. Normalean, tresna eta aparatu esperimentalen diseinuan xedeak konbinatu egiten dira. Hala ere, xederen bat gailentzen denez, horren arabera tresna esperimentalak honela bereiz daitezke:

• Tresna ekoizlearen xedea errealitatea hedatzea da, hots, bestela giza esperientziaren eremuan kokatuko ez liratekeen objektuak ekoiztea. Adibidez, mikroskopioa, teleskopioa, partikula-azeleragailuaeta abar. Kasu batzuetan, tresna giza hautematearen dimentsioen osagarria da; beste batzuetan, fenomeno berriak ekoizten ditu.

• Tresna egituratzailearen xedea fenomeno batzuen beste batzuekiko mendekotasuna sinbolikoki errepresentatzea da, horrela munduan fenomenoek duten ordenaren kontzeptualizazio bat eskainiz. Esaterako, erlojua, termometroa, galvanometroaeta abar. Tresna horien bidez, fenomenoak beste batzuetan eraldatzen ditugu, haien ordena hauen ordenan errepresentatzea bilatuz. Esaterako, termometroan merkurioaren altuerak, neurtutako gorputzaren beroaren maila bat errepresentatzen du.

• Tresna eraikitzailearen xedea fenomenoak lantzea da, gure interesen arabera erabili ahal izateko. Errealitatea idealizatzen dute askotan. Prozedura hau beste tresna-motetan ere badago, baina hemen lehentasun osoa du. Adibidez, Leidenen botila ez da elektrizitatea fenomeno gisa identifikatzeko tresna ekoizlea edo hura neurtzeko tresna egituratzailea. Botilaren helburua elektrizitatea gordetzea da fenomenoa kontrolatu eta manipulatu ahal izateko, laborategiaren testuingurutik kanpo dauden faktoreetatik babestuz.

Beraz, orain arte esandakoa honela laburbil daiteke: (i) saiakuntzaren funtzioa ezin da legearen balioztapen hutsera murriztu; sarritan, eraikuntza teorikoaren berezko beste funtzio batzuk ere betetzen ditu, eta (ii) saiakuntzaren eta legearen arteko erlazioa lanabesen erabileraren zentzuaren menpe dago.

Teoria zientifikoa

Zientziagintzaren eginkizunaren azken maila, ZOIaren ustez, teoriaren eraikuntza da. Zerk bereizten du teoria zientifikoa beste teorietatik, zientifikoak ez direnetatik? Galdera horren funtsa beste galdera honetan datza: zertan datza "zientziatasuna"? Bi erantzun nagusi aurki daitezke XX. mendeko zientziaren filosofian:

• Lehena egiaztagarritasun-irizpidean oinarritzen da. Teoria bat zientifikoa da baldin eta bere kontzeptu teorikoetarako (adibidez, masa edo indarra kontzeptuetarako) identifika badaitezke gure esperientziaren errealitatearekin lotuta dauden terminoak.

• Bigarrena Karl Popperren faltsugarritasun-irizpidean oinarritzen da. Popperren arabera, psikoanalisia teoriaren ahalmen azaltzaile zabalak bere egiaztapena behin eta berriro lortzea ahalbidetzen du. Ez da horrela gertatzen egiazko teoria zientifikoetan. Horietan, Einsteinen erlatibitate teorian, adibidez, kontrol-prozedura baten pean jar daitezkeen enuntziatu eta legeak soilik onartzen dira, hau da, esperientziaren bidez errefusa daitezkeen enuntziatuak.

Ikusmolde horien aurrean, beste batzuek, Thomas Kuhnek adibidez, azaldu dutenez, zientziatasunaren nozioa ezin da argitu teoriaren barnetiko faktoreen azterketa logiko hutsetik abiatuz. Zientziaren kanpotiko faltoreak ere—historikoak eta sozialak—aintzat hartu behar dira horretarako. Kuhnentzat teoria zientifikoa paradigma gisako entitatea da. Eta paradigma hori eratzen duten osagaiak, legeez gain, hauexek ere badira:

• Teoriaren ereduak: ereduok mota askotako usteak finkatzen dituzte (adibidez, atomoari, indar-eremuari eta abarrei buruzkoak).

• Balioak: adibidez, aurresangarritasuna, bakuntasunaeta abar. Baliook hainbat paradigmek parteka ditzakete. Baina paradigmak erabiltzen dituzten zientzialarien elkarteek modu erabat ezberdinetan aplika ditzakete balio horiek.

• Adibide paradigmatikoak: paradigmaren aplikazio tipikoen adibideak dira. Esaterako, mekanika klasikoaren adibide paradigmatikoak lirateke, besteak beste, Lurra-Ilargia sistema, Jupiter eta bere sateliteen sistema, pendulu sinplearen sistemaeta abar.

Teoria zientifikoaren ikusmolde horiek zientzialariaren jardunaren irudi ezberdinak dituzte. Lehenengo kasuan, zientziaren objektibotasuna eraikin teorikoaren funtsatze enpirikoan aurkitzean datza. Irudi poppertarrak, ostera, uste eta ideia teorikoen etengabeko kritika razionalean oinarritzen du objektibotasuna. Kuhnek onargarria dena zehazten duen paradigma baten egonkortasunean ikusten du zientziaren objektibotasuna.

Ibilbide honek erakutsi digunez, ez da existitzen zientziaren definizio ideal bakar bat. Ez dago adostasunik zientzia-legearen berezko izaerari buruz, ez zientzia-azalpenak ulertzeko moduaz, ezta zientziatasun-irizpideei buruz ere… Definizio ideal horien atzetik ibili beharrean, agian hobe dugu benetan erabiltzen diren lege- eta azalpen-mekanismoetara (era askotakoak oso) hurbiltzea, edo zientzia-jarduera askotarikoetara jaistea. Eta jarrera horrek aukera emango liguke zientziaren ideian orain arte bigarren mailan uzten ziren faktoreak barneratzeko, eta irizpide logiko eta metodologikoei zientzian agertzen diren alderdi historiko, sozial eta kognitiboak erantsi. Horrek zientziagintza gizarte-jardueratzat hartzera garamatza, egungo ezagutzaren gizartearen ardatz nagusienetakoa izan arren, gizarte-jarduera bat gehiago izango litzatekeena, azken finean, bere kostu eta etekinekin. Hortaz, zientzia sustatu eta horri eusten dion gizartearen kritikaren eta kontrolaren pean jar daitekeela pentsa dezakegu.