Ugalketa bizidunen ezaugarrietako bat da, ezinbestekoa baita organismoen agerpenerako eta espezieen iraupenerako. Bi ugalketa-mota nagusi bereiz ditzakegu: ugalketa asexuala eta ugalketa sexuala.

Ugalketa asexuala

Ugalketa asexuala norbanako batetik genetikoki berdina den indibiduo berri baten kopia zehatza eratzen deneko prozesua da. Ugalketa asexualean, beraz, ez dago bestelako indibiduo baten elkarreragin genetikorik. Ugalketa asexualean ez dago zelulen zatiketa meiotikoaren ezta ernalketa-prozesuaren beharrik. Hortaz, ugalketa-mota honi agamogenesi ere deitu zaio (gametoen fusiorik gabeko ugalketa-mota). Organismo zelulabakar asko (arkeoak, bakterioak eta protistoak) asexualki ugaltzen dira, batez ere. Edonola ere, prokariotoek indibiduo ezberdinen arteko material genetikoaren trukea egin dezakete konjugazioz, transformazioz eta transdukzioz, eta horrela haien dibertsitate genetikoa areagotzen dute. Prozesu honi gene-transferentzia laterala deritzo eta zenbaitetan ugalketa sexualarekin antzekotasuna bilatu nahi izan zaio. Izaki zelulabakarrez gain, zenbait landare eta onddo ere ugalketa asexualaren bidez ugal daitezke. Kasu honetan, ingurune oso egonkor batean indibiduoen kopurua azkar emendatzea lortzen da, baina ingurune ezegonkor edo lehiakor batean ugalketa sexualaren alde egiten dute organismo multizelular guztiek.

Ugalketa asexuala ugalketa sexuala baino azkarragoa eta energia-kontsumo gutxiagokoa da. Ez da gametorik sortzen eta bikotekide baten beharrik ere ez dago. Indibiduo batetik hainbat indibiduo berri sor daitezke denbora-tarte laburrean. Gainera, indibiduo berri bakoitza beste indibiduo berri batzuk sortzeko gai da eta ez ugalketa sexualean bezala, non bi indibiduo behar diren ernalketa gertatzeko eta horietatik soilik emea izaten den ale berriak ematen dituena (sexuaren kostu bikoitza). Honela, ugalketa asexualean populazioaren kopuruaren bikoizpena oso azkar gertatzen da. Horrek guztiak ahalbidetzen du ugalketa asexualeko organismoak etekin handiagoa lortzea ingurune egonkorretan edo ingurune berrien kolonizazioan, indibiduo bat nahikoa baita ugaldu ahal izateko.

Hala ere, ugalketa asexualean lortzen diren indibiduo guztiak parentalarekiko genetikoki berdinak direnez, ingurune aldakorretan edo lehiakorretan alternatibarik gabe geratzen dira. Ugalketa sexualean indibiduo guztiak genetikoki guztiz berriak direnez, moldagarritasunak erakuts ditzakete. Adibidez, parasitoek edo patogenoek sorturiko gaitzen aurrean, ugalketa asexualeko espezieak sentikorragoak izan daitezke ugalketa sexuala duten espezieekin konparatuz gero. Hala ere, ebolutiboki desabantaila izan daitekeen efektu hau, gertatzen diren mutazio kaltegarrien aurrean defentsa-mekanismoa ere izan daiteke. Ugalketa asexualean material genetikoaren izaera egonkorrago eta aldaketa gutxiagorekin mantentzen baita belaunaldiz belaunaldi.

Ugalketa asexualaren barruan hainbat eredu edo mota bereizten dira: fisio binarioa, gemazioa, ugalketa begetatiboa, esporen bidezkoa, fragmentazioa eta partenogenesia.

Fisio binarioa

Organismo zelulabakar anitz (arkeoak, bakterioak eta protistoak) ugaltzen dira fisio binarioaren bitartez. Fisio binarioa erakusten ez duten talde unizelularrak badira; besteak beste zenbait onddo unizelular, Chlamydomonas taldeko auka unizelularrak eta ziliatuak eta beste protisto batzuk. Horiek sexualki zein asexualki ugal daitezke. Fisio binarioan jatorrizko organismoa bi zelulatan banatzen da. Zelula berri hauek eduki genetikoaren aldetik berdinak dira, baina tamainaz jatorrizko zelula baino txikiagoak. Hala ere, bakoitza jatorrizko zelularen tamaina izan arte haz daiteke. Fisio binarioak zatiketa azkarrak ahalbidetzen ditu denbora-tarte laburrean organismo berrien kopuru handia lortuz.

Fisio binarioaren lehenengo pausoa zelula amaren material genetikoaren bikoizpena izaten da, DNAren bikoizpena, alegia. DNA bikoitzaren kopia bakoitza, kromosoma zirkular moduan antolaturik, zelularen mintzera lotzen da. Ondoren, zelula luzatu egiten da, DNA harizpi bikoitz zirkular bakoitza elkarrengandik aldenduz. Ondoren zelularen zatiketa gertatzen da, mintz zelularra eta pareta zelularra bi zelula ahizpak elkarrengandik bananduz. Zelula eukariotikoen zenbait organulu (mitokondrioak eta kloroplastoak) ere fisio binarioz ugaltzen dira.

Gemazioa

Organismo berria zelula aman sortzen den luzakin baten eratorpenaz sortzen da. Kasu honetan, zelula ama eta zelula alaba bana lortzen dira. Zelula alaba txikiagoa izaten da, baina eduki genetikoaren aldetik zelula amarekiko berdin-berdina. Gemazioa legamien antzeko organismo unizelularretan oso arrunta da. Organismo multizelularretan ere gemazio-prozesua deskribatu da landare, onddo eta animalien barruan. Adibidez, Hydra taldeko organismoak honela ugaltzeko aukera dute. Hemen sortzen den egitura berria amaren luzakin moduan mantendu egiten da denbora batez, aske bizitzeko gai izan arte.

Ugalketa begetatiboa

 Ugalketa-mota hau batez ere landaretan ematen da, baina zenbait bakterio eta onddotan ere gertatzen da. Ez dago ez hazirik ezta esporarik sortu beharrik, eta indibiduo berriak hostoetatik, sustraietatik eta zurtoinetatik sortuko dira. Ugalketa begetatiboan lortzen diren izaki berriak klonikoak dira. Nekazaritzan zein lorezaintzan erabiltzen diren hainbat landare-espeziek horrela ugaltzeko aukera dute.

Esporen bidezko ugalketa asexuala

Organismo multizelular anitzek esporak sortzeko gaitasuna dute beren bizi-zikloan zehar. Prozesu horri esporogenesi deritzo eta esporangio izeneko egituretan gertatzen da. Landareak, hainbat aukak eta zenbait onddok, meiosiaren bitartez zelula haploideak lortu ondoren, sorturiko zelulak endekatzeko gaitasuna dute eta ernalkuntzan zuzenean parte hartu aurretik, espora (meiospora) bihurtzen dituzte. Hau da, zelula haploide horiek ez dira benetako gametoak. Zelula edo espora haploide horiek hazi egiten dira kopuruan, zatiketa mitotikoen bidez, izaki multizelular berri bat sortuz (gametofito deritzo landareen kasuan). Izaki multizelular horietatik mitosi bidez benetako gametoak lortuko dira; azken hauek ugalketa sexualean parte hartuko dute eta izaki diploideak sortuko dituzte. Izaki diploide horiek meiosi bidez berriro zelula haploideak (esporak) sortuko dituzte. Hortaz, bide hau jarraitzen duten espezietan belaunaldi haploideak eta belaunaldi diploideak tartekatuko dira. Zenbait onddo eta aukatan ugalketa-eredu hau urrunago eraman da eta esporen sakabanaketaren bitartez organismo berriak hedatzeko gaitasuna dute, ondorengo inolako ernalketa-prozesurik gabe. Kasu hauetan, esporek mitospora izena jasotzen dute eta ez dira prozesu meiotiko baten ondoren agertzen, baizik eta jatorrizko organismoaren esporangioko zelulen mitosiaz. Beraz, eduki kromosomiko aldetik jatorrizko organismoaren berdinak dira.

Fragmentazioa

Organismo baten apurtutako zati batetik organismo berri bat agertzea da. Zenbait kasutan fisio binarioa fragmentazio-mota bat bezala kontsideratu da. Fragmentazioa hainbat organismotan agertzen da, bai animalietan, landareetan zein onddoetan. Likenetan (onddo eta auka baten arteko elkarbizitza sinbiotikoa), ugalketa-mota hau oso arrunta da, horrela bermatzen baita liken berrietan bai auka zein onddo sinbionteak agertuko direla. Zenbait landare-espezietan fragmentazio bidezko ugalketa egiteko, gema edo ernamuin izeneko egitura bereziak erakusten dituzte.

Partenogenesia

Ernaldu gabeko obozito edo gameto emea garatu eta izaki berri bat eratzen deneko prozesua da. Partenogenesia hainbat landare eta animalia-espezietan gertatzen da. Partenogenesi terminoaren jatorria grekoan aurkitzen dugu: παρθένος, parthenos, "birjina" eta γένεσις, genesis, "sorrera", hitz-erroez osatua dago. Partenogenesi bitartez sorturiko indibiduo berriak emeak dira, baldin eta sexu-determinazio sistema XY baldin bada. Aldiz, ZW gisako sexu-determinazio sistema dagoen espezietan, partenogenesi bidez arrak sortuko dira. Hala ere, azken mota horretako partenogenesia erakusten duten espezieak oso urriak dira. Zenbait kasutan prozesu partenogenikoak beste sexuko gametoen beharra dauka. Kasu honetan, adibidez, obozitoa espermatozoidearekin elkartzen da, baina beren material genetikoa ez da elkartzen, eta espermatozoidearen funtzio bakarra obozitoaren zatiketa estimulatzea da. Honela, indibiduo partenogeniko berria sortuko da amaren eduki genikoarekin. Prozesu hau ginogenesi izenaz ezagutzen da eta zenbait uhandre-espezietan deskribatu da. Indibiduo berria beti emea denez, espezie hauetan arrik ez dago edo oso arraroak dira eta, beraz, obozitoaren estimulazioa filogenetikoki gertu dagoen espezie baten espermatozoideak egin dezake. Baita ere, partenogenesi-prozesuaren hasiera hibridogenesi izeneko prozesuaz egin daiteke. Kasu honetan, ernalketaren beharra dago eta sortzen den indibiduo berria, sexualki sorturiko izaki diploidea izango da. Baina ugaltzeko garaian, haren gametoen eduki genikoak soilik amarengandik jasotako kromosomak izango ditu eta, beraz, hurrengo belaunaldira beti amarengandik jasotako geneak transmitituko dira. Aitarengandik jasotako geneak galduko dira, beraz. Izaki hauek hemiklonikoak direla esaten da, soilik amarengandiko geneak transmititzen dituztelako belaunaldiz belaunaldi. Partenogenesi-mota berezi hau zenbait igel- eta arrain-espezietan deskribatu da. Beste partenogenesi-mota ezohiko bat partenogenesi automiktikoa da. Kasu horretan, amaren bi kromosoma-pare eskuratzen dira sorturiko indibiduo berrian. Zenbait narrasti eta arrainetan deskribatu da. Horretaz gain, badira partenogenesi-motak zehazkiago sailkatzeko terminoak; hala nola telitokia (ernaldu gabeko arrautzetatik indibiduo emeak sortzea); arrenotokia (ernaldu gabeko arrautzetatik indibiduo arrak sortzea); automixia (arrautzak zatiketa meiotikoa izatea); eta apomixia (arrautzak zatiketa meiotikoa ez izatea).

Ugalketa sexuala

Ugalketa sexualaren ezaugarri nagusietako bat da sorturiko indibiduoak guztiz berriak eta orijinalak izatea. Hau da, sorturiko ondorengoen material genetikoa bi parentalen eduki genikoaren konbinazioa da. Beraz, ugalketa sexualean dibertsitatearen areagotzea gertatzen da. Ugalketa sexualaren oinarrian zelulen zatiketa meiotikoa eta gametoen arteko ernalkuntza dago. Zatiketa meiotikoan zelula diploide batetik zelula haploideak lortzen dira (gametoak). Gainera, meiosian zelula diploidearen kromosomen arteko geneen trukea gertatzen da (birkonbinazioa), zelula haploideak agertu aurretik. Horrela lortzen da dibertsitate genikoa areagotzea. Ondoren, espezie bereko indibiduo ezberdinen arteko gametoen bateratzea dator, eta ernalkuntza gertatzen da. Horrela, bi indibiduo ezberdinetatik eratorriko material genikoa indibiduo berri bakar batean batzen da. Ugalketa sexualak dibertsitatea dakar berekin eta ingurune lehiakor eta energia-iturri mugatuetan abantailatsua gertatzen da. Hala ere, bi indibiduo behar izaten dira ugalketa gertatzeko; ugalketa asexualean, aldiz, bakar batekin nahikoa zen. Honi sexuaren kostu bikoitza deritzo, ar eta eme baten beharra baitago.

Ugalketa sexualaren barruan prozesu bi bereiz ditzakegu, elkartzen diren gametoen tamaina eta morfologian oinarriturik. Alde batetik, anisogamia edo heterogamia dugu, non elkartzen diren gametoak formaz zein tamainaz desberdinak diren. Anisogamian gameto txikiena gameto arra dela kontsideratzen da eta gameto handiena gameto emea (animalietan gertatzen den moduan, espermatozoidea txikia eta obulua handia). Anisogamian parte hartzen duten gametoak mugikorrak eta ez-mugikorrak izan daitezke, arrak zein emeak. Tamainan soilik datza desberdintasuna, sailkatzeko orduan. Bestalde, isogamia izenekoa dugu. Isogamian elkartzen diren gameto biak tamainaz berdinak edo antzekoak dira. Kasu horretan gametoen sexu-bereizketa zaila da eta “+” eta “-“ ikurrekin identifikatzen dira gametoak. Soilik “+” gameto bat “-“ gameto batekin elkartzerakoan gertatzen da benetako ernalketa. Isogamian ere gametoak flagelatuak (mugikorrak) ala flagelo gabeak (ez-mugikorrak) izan daitezke, baina biak dira flagelodunak edo biak dira flagelorik gabeak.

Sexuaren agerpena orain dela 1.200-1.000 milioi urte bitartean gertatu zela uste da. Gaur egun zelula eukariotikoz osaturiko organismoetara mugatzen da ugalketa sexualaren kontzeptua. Hala ere, zenbait prokariotok beren arteko material genikoaren trukerako gaitasuna erakutsi dute transferentzia lateralaz, eta horri sexuarekin antzekotasuna bilatu nahi izan zaio.