Eguzkiaren inguruan biraka, zortzi planeta dabiltza, eta baita beste astro-talde bat ere: planeta nanoak, asteroideak, kometak eta abar. 2006ko abuztuaren 24a arte, esaten zen eguzki-sistemak bederatzi planeta zituela: Merkurio, Artizarra, Lurra, Marte, Jupiter, Saturno, Urano, Neptuno eta Pluton. Egun horretan, Nazioarteko Astronomia Elkarteak, Pragan, zehaztu zuen Plutonek ez zeukala planeten maila, eta planeta nano gisa definitu zuen. Izatez, bilera hartan, onartu zuten gorputz batek hiru baldintza bete behar dituela planeta izateko:

• Eguzkiaren inguruan orbitatzea.

• Behar besteko masa izatea haren grabitateak solido zurrunaren indarrak gainditzeko, eta oreka hidrostatikoa daukan itxura esferikoa hartzea.

• Bere orbitaren inguruak planetesimalez garbitzea.

Plutonek lehenengo bi baldintzak betetzen ditu, baina ez hirugarrena; beraz, planeta nanotzat hartu behar da, Zeres eta Erisen antzera.

1995. urtean, Eguzkia ez den beste izar baten inguruan orbitatzen duen lehenengo planeta detektatu zen, lehenengo exoplaneta (Jupiterren antzekoa). Gaur egun, ia 300 exoplaneta ezagutzen dira, eta, planeta izendatzeko, aipatutako hiru baldintzak bete behar dituzte (jakina, lehenengo baldintzan planeta bakoitzak dagokion izarraren inguruan ibili behar du biraka, ez Eguzkiaren inguruan). Gainera, exoplaneten kasuan, laugarren baldintza bat bete behar da, planeten tamaina maximoari dagokiona: 13 bider Jupiterren masa. Izan ere, masa-kantitate hori gainditzen bada, deuterioaren fusio nuklearra gertatzen da. Exoplaneten aurkikuntzek adierazten dute gure unibertsoan planeta-aniztasun nabarmena dagoela. Agustin Sánchez Lavega euskal astrofisikariaren arabera, planeta-aniztasuna hiru adarretan sailka daiteke: planeten egitura fisikoan (planeta-aniztasun fisikoa), bilakaeran (garapeneko planeta-aniztasuna) eta mugimenduetan (planeta-aniztasun orbitala).

Planeta-aniztasun orbitala

Antzinako garaietan, izarren artean agertzen zuten mugimenduarengatik bereizten ziren planetak izarretatik, baina ez izaera fisikoarengatik. Izar baten edo gehiagoren indar grabitatorioek harrapaturik daude planeta gehienak. Gure eguzki-sistema izar bateko sistema planetarioa da. Baina mota askotako sistema bitarrak ere aurkitu dira: izar arrunt bat eta egin gabeko beste bat (izar nano marroia), izar arrunt bat eta izar nano zuri bat (izar horren suntsipenetik iraun du bizirik planetak). Hiru izarreko sistema bitxiak ere badaude: batzuetan, planetak masa handieneko izarra orbitatzen du, beste bien grabitazio-indarren eraginpean. Beste kasu batzuetan, sistema “bakartuak” aurkitu dira. Batetik, planeta “flotatzaileak” edo “umezurtzak” ditugu; planeta erraldoiak dira, eta euren sateliteak dituzte, baina izar barik ageri dira. Bestetik, izar nano marroi txiki baten inguruan biraka dabiltzan planetak daude. Azkenik, pentsa ezinekoak ziren planeta-sistema motak aurkitu dira: hildako izarren, pulsarren edo izar nano zurien orbitan dauden planetak. Euren izarren eztandaren ondoren iraun egin zuten ala eztandaren osteko hondarrekin sortu ziren?

Konfigurazio orbital horiek eta aurrerago aurkituko direnak planeta-sistemaren sorreraren hasierako kondizioen eta geroago gertatutako interakzioen mende daude. Izarren heriotzak planeta-sistema hilak sortzen ditu. Gure planeta-sistema 5.000 milioi urte barru amaituko da, Eguzkia izar nano zuri bihurtu eta Merkurio eta Artizarra desagertzen direnean.

Planeta-aniztasun fisikoa

Planeta-aniztasun fisikoan, hiru parametrok parte hartzen dute: planetaren masa, konposizio kimikoa eta erabil dezakeen energia. Masaren balio maximoari esker (Jupiterren masa 13 bider), planeta erraldoiak eta izar nano marroiak bereiz ditzakegu. Ez da nahitaezkoa masaren balio minimoa ezartzea; esaterako, eguzki-sisteman, Ganimedesek, Jupiterren sateliterik handienak, Plutonek baino 12 bider masa handiagoa dauka, eta satelite bat da, eta ez planeta. Era berean, PSR B1257+12b pulsarraren inguruan detektatu den exoplanetarik txikiena Pluton baino 5 bider txikiagoa da.

Planeten konposizio kimikoa planeta-sistema bakoitzaren disko protoplanetarioan eta nebulosan aurkitzen diren material lurrunkorren eta errefraktarioen kantitatearen mende dago (gehiena hidrogenoa da). Tenperatura alderantziz proportzionala da izarrerako distantziaren erro karratuarekiko, eta horrek esan nahi du izarraren inguru hurbilean material errefraktarioekin eratuko direla planetak, eta urrunago egongo direla izotzez eta gas xumeez osatutakoak.

Planetaren itxura errotazio-abiadura angeluarrak zehazten du, eta baita beste gorputz batzuek (izarrak edo sateliteak) sortutako itsasaldien indarrak sortutako luzapenak edo deformazioak ere. Itsasaldien efektu barik, planetek biraketa esferoide baten itxura izango lukete. Planeten batez besteko dentsitatea (ρ g/cm3) erreferentziatzat hartuta, honelako sailkapen bat egin daiteke:

• Metalikoak: ρ> 6, burdinaz, nikelez eta beste metal batzuez osatuak.

• Silikato-harrizkoak: ρ ∈ [3, 6), siliziozko, magnesiozko eta burdinazko oxidoz osatuak.

• Izoztuak: ρ ∈ [1, 3), urezko, amoniakozko eta metanozko izotzez eta karbono dioxidoz osatuak.

• Gaseosoak: ρ ∈ [0,5, 1,5], hidrogenoz eta helioz osatuak gehienbat.

Eguzki-sisteman gertatzen den bezala, beste planeta-sistemetan oinarrizko planeta-mota hauen konbinazioak agertzen dira: metaliko-harrizkoak (Merkurio, Artizarra, Lurra eta Marte), harrizkoak eta silikatozkoak (Ilargia, Io eta Europa sateliteak), harrizkoak eta izotzezkoak (Ganimedes, Kalisto, Titan, Triton eta Pluton), izoztu-gaseosoak (Urano eta Neptuno) eta gaseosoak (Jupiter eta Saturno). Baliteke azken bi talde horietakoek harrizko nukleo bat izatea zentroan.

Proposatu izan da konposizio kimikoak kontuak izanda planeta ozeanikoak aurkitu daitezkeela, 100 km-ko sakonerako ozeano likidoz osatutako munduak. Beste planeta-mota teoriko bat ere bada, “ikatz-planetak”; Lurrak baino 60 bider masa handiagoa dute, eta karbonoaren deribatuekin eratuak dira.

Bilakaerako planeta-aniztasuna

Energia-iturriek planeten barne-egitura definitzen dute (grabitate-indarraren eraginez, geruzatan zatitzen dira), baita haien kanpoko itxura ere: gainazal solidoa, ozeano likidoa edo atmosferikoa (Lurraren kasuan, hirurak batzen dira). Planetak daukan energiak (erabilgarria) epe luzean izango duen bilakaera zehazten du. Energia kanpotik etor daiteke (izarren erradiaziotik edo itsasaldien efektuetatik sortutako disipaziotik), edo barnetik (elementu ezegonkorren galera erradiaktiboengatik, autouzkurduragatik, sortze-prozesuan bildutakoagatik, elementu pisutsuen sedimentazioagatik edo inguruarekin izandako marruskadurak askatutako beroagatik).

Denborarekin, energia galtzeak planetaren aldaketa dakar, hau da, bilakaerako planeta-aniztasuna, planeta-mota guztiei eragiten diena. Planeta guztiak jaiotzean oso beroak izatea logikoa da, eta orduan izaten dute tamaina handiena (konposizioaren arabera). Ondoren, planetak hozten eta txikitzen hasten dira, energia galtzen duten heinean. Planeten hozte-denbora zuzenki proportzionala da haien erradioaren karratuarekiko, eta planetak eratzen dituzten materialen eroaletasun termikoaren mende dago, hau da, beroa galtzeko erraztasunaren mende.

Energia-iturriak, errotazioaz gainera, eremu magnetikoa sortzeko gai dira. Barneko energia handia bada, urtutako materiala konbekzioz mugitzen da, eta, eroale elektrikoa bada, eremu magnetikoa sor daiteke dinamo-efektuagatik. Kasu horietan, planeta magnetizatuak aurkitu daitezke, Lurraren eta planeta erraldoien kasuan bezala.

Etorkizuna

Hurrengo hogei urteetarako prestaturik dauden misio espazialek —Kepler, Terrestrial Planet Finder, Darwin eta James Webb teleskopio espaziala— eguzki-sistematik kanpoko planeta berrien ikerketa aztertuko dute. Argi dago datozen urteetan beste planeta-mota batzuk eta, beharbada, bizidun-forma berriak aurkituko direla.