Azken mendeotan, saio ugari egin dira substantziei sinboloak, formulak eta izen sistematikoak eman ahal izateko. Urteetan zehar, hainbat proposamen egin dira, baina gaur egun onartuta dago IUPAC dela —International Union of Pure and Applied Chemistry— gai honen gainean gomendioak eta arauak emateko erakundea. Lan honetan, IUPACek emandako arauak jarraituko dira.

Nomenklatura kimikoaren helburu lehena da espezie kimiko bati deskriptoreak —izenak eta formulak— esleitzea, horrela espezie kimikoak anbiguotasunik gabe identifikatu ahal izateko, eta, ondorioz, komunikazioa eta estandarizazioa lortzeko. Helburu hori betetzeak ez du erakartzen, halabeharrez, substantzia bakoitzari izen bat eta bakarra esleitzea; aitzitik, posible da, testuaren mailaren eta inguruaren arabera, substantzia batentzat izen onartu bat baino gehiago egotea; hori bai, izen onargarrien kopurua minimizatu behar da, eta izen guztiek IUPACek emandako arauak bete behar dituzte.

Artikulu hau kokatzeko, puntu batzuk aipatu behar dira.

Mailak

Espezie kimiko bati izena esleitzeko unean, hiru mailatako izenak daudela esan daiteke:

• Izen tribialak: sistematizaziorik ez dutenak. Arruntak diren heinean, hiztegi orokorretan dute tokia. Hemen ez dira aipatuko.

• Izen sistematikoak: substantziaren estekiometrian oinarritzen direnak.

• Egitura tridimentsionala ematen duten izenak: erabilera garrantzitsua da baina hedaduraz mugatua; artikulu honetan ez dira aipatuko.

Nomenklatura-sistemak

Izenak sortzeko gaur egun indarrean dauden sistemak hiru dira:

• Konposizionala: substantziaren konposizio estekiometrikoa ematen duena; nagusiki, kimika ez-organikoan erabiltzen da.

• Substitutiboa: substantziaren konposizioa guraso-konposatu batetik ordezkapenez lortzen dela jotzen duena; batez ere, kimika organikoan erabiltzen da.

• Aditiboa: konposatua atal txikiagoen baturaz eratuta dagoela suposatzen duena; batez ere, koordinazio-kimikan eta adizio-konposatuak izendatzeko erabiltzen da.

Posible da nomenklatura-sistema bat —aditiboa, esaterako— aipatu diren arloetatik kanpo erabiltzea, baina ez da ohitura zabala, eta artikulu honetan ez da horrelakorik egingo.

Formula-motak

• Enpirikoa: konposatu batean dauden elementuen sinboloak eta haien arteko proportzioa ematen duena; adibidez, HgCl; CH3. Artikulu honetan ez ditugu aipatuko.

• Molekularra: konposatu batean dauden elementuen sinboloak eta haien kopuru totala ematen duena; estekiometria ematen duena; adibidez: Hg2Cl2; C2H6.

• Garatua: konposatu baten atomoak elkarrekin nola dauden lotuta adierazten duena; adibidez, CH3–CH3.

• Estrukturala: konposatu baten egitura espaziala (tridimentsionala) ematen duena. Artikulu honetan, espres aipatzen ez bada, ez da tratatuko.

Substantzia kimikoen sailkapena

Jakina da, ikuspuntu kimikotik, substantziak bi multzo nagusitan banatuta daudela, organikoak eta ez-organikoak, eta banaketa hori kontuan hartzen dela nomenklatura egiteko unean. Horregatik, lan honetan konposatu ez-organikoei dagokien nomenklatura aurkeztuko da lehendabizi, eta, gero, konposatu organikoei dagokiena.

Konposatu ez-organikoen nomenklatura eta formulazioa

Konposatu ez-organikoen kasuan, substantzia baten formulak haren konposizio estekiometrikoa ematen du, eta konposizio hori oinarri moduan hartzen da substantziari izena esleitzeko unean, salbu eta koordinazio-konposatuetan eta adizio-konposatuetan, non adizioan oinarritutako izena erabiltzen baita.

Elementuak eta elementuz osatutako substantziak

Elementuen izenak eta sinboloak taula periodikoan datozenak dira.

Oraindik aurkitu ez diren elementuen kasurako, behin-behineko izenak eta sinboloak araututa daude.

Izena: elementuaren zenbaki atomikotik eratortzen da, ondoko erroak erabiliz

Erro horiek elkartu egiten dira, elementuaren zenbaki atomikoa osatzen duten zifren arabera, eta izenaren bukaeran io atzizkia jartzen da. Elementuaren sinboloa, erro numerikoen lehen letrez osatzen da.

Adibidez:

113 elementua: ununtrio Sinboloa: Uut

190 elementua: unennilio Sinboloa: Uen

Elementu bakar batez osotutako substantziek elementuaren izena eta sinboloa hartzen dute

Ikusten denez, substantziaren izen sistematikoa, elementuaren izena da, aurrizki biderkatzaile batekin. Aurrizki biderkatzaileak ondoko taulan daudenak dira. Mono aurrizkia ez da nahitaez erabili behar; hala ere, haren erabilera gomendatzen da substantzia diatomikoen kasuan, atomo bakarra izendatu behar denean. Halaber, substantzia diatomikoetan, di aurrizkia ez da derrigorrezkoa erabiltzea, baldin eta testuingurutik argi badago haren konposizioa.

Aurrizkiaren erabileraren kausaz, bi bokal elkarren ondoan suertatzen badira, ez da bokalik kendu behar.

Batzuetan, forma kristalino alotropoak desberdindu behar izaten dira

Hala ere, formulan agertzen den n azpiindizea eta izen sistematikoan agertzen den parentesia sarri ez dira jartzen, batez ere nahasmendurik sortzen ez denean.

Konposatu bitarrak

Konposatu bitarraren izena eraikitzerakoan, kontuan hartzen da elementu bat elektropositiboa dela eta bestea, elektronegatiboa. Izenean, lehendabizi elementu elektropositiboaren izena jartzen da, gero tarte zuri bat, eta gero elementu elektronegatiboaren izena, azken horren bukaera uro bukaeraz aldatuta. Salbuespen moduan, elementu elektronegatiboa oxigenoa denean, horrek oxido izena hartzen du.

Konposatuaren estekiometria adierazteko, bai elementu elektropositiboak bai elektronegatiboak, aurrizki biderkatzaileak hartzen dituzte, marrarik, tarterik edo parentesirik gabe. Aurrizki biderkatzailea elementuaren izenari gehitzerakoan bi bokal elkartzen badira, mantendu egingo dira. Hala ere, salbuespen gisan, posible da monoxido erabiltzea, monooxido erabili beharrean.

Konposatu bitarren adibideak

Aurrizki biderkatzaileak kendu egin daitezke testuinguru jakinetan eta anbiguotasunik sortzen ez den kasuetan.

Bi elementu baino gehiago dituzten konposatuak

Kasu honetan, ahal den neurrian, konposatu bitarrekin egindako prozesua hedatu egiten da; hau da, suposatu egiten da konposatuak atal elektropositibo bat duela (katioi izenez ezagut daitekeena) eta atal elektronegatibo bat duela (anioi izenez ezagutu daitekeena). Katioien eta anioien izenetan, katioiaren edo anioiaren karga-zenbakia parentesi artean jartzen da, eta beti zenbakia lehendabizi, eta gero zeinua (+ edo –).

Katioien izenak

Anioien izenak

Anioiak bi elementu —edo gehiago— baditu, orduan izenak –ato bukaera hartzen du beti. Onargarria da testuinguru jakin batzuetan eta anbiguotasunik ez dagoenean, (nomenklatura-sistema zaharkitu batean erabiltzen zen) –ito bukaera erabiltzea.

Konposatuen izena egiteko, nahikoa da lehendabizi katioiaren izena jartzea (dagokion aurrizki biderkatzailearekin, beharrezko balitz), tarte zuri bat, eta, gero, anioiaren izena jartzea (hori ere, dagokion aurrizki biderkatzailearekin, beharrezko balitz). Beharrezkoa ez bada, ez da karga-zenbakirik jartzen.

FeSO4 burdina(2+) sulfato

Fe2(SO4)3 burdina(3+) sulfato

NH4Cl amonio kloruro

Oharra: batzuetan, izenean, katioi osoaren edo anioi osoaren karga-zenbakia erabili beharrean, katioian edo anioian dagoen elementu nagusiaren oxidazio-zenbakia jartzen da, zenbaki erromatarretan eta parentesi artean:

PCl5 fosforo(V) kloruro

N2O nitrogeno(I) oxido

SF6 sufre(VI) fluoruro

FeSO4 burdina(II) sulfato

Azidoak: katioia H+ denean (eta haien deribatuak)

Orokorrean, konposatu askori azido izena ematen zaienean, ez zaie ematen izen sistematiko bat, baizik eta propietate kimiko bat (azidotasuna) deskribatzen duen izen bat (azido). Izen sistematikoak konposizioan eta egituran oinarrituta daudenez, gaur egun konposatu ez-organiko baten izenean azido hitza ez erabiltzea aholkatzen da. Hala ere, azido izenak hain dira ugariak eta hedatuak, ezen ez bailitzateke errealista izango haien ordezkapen orokorra iradokitzea. Horregatik onartu egiten dira jadanik erabiliak diren konposatuak izendatzeko.

Azido horiek hidrogeno guztiak galtzen dituztenean, anioi bilakatzen dira.

Azidoen eta haien anioien adibideak

Gatzak

Gatzak izendatzeko, konposatu bitarrak izendatzeko erabiltzen den eredua erabiltzen da, hau da, lehendabizi osagai positiboa (katioia) eta, gero, osagai negatiboa (anioia), behar diren aurrizki biderkatzaileak erabilita.

Gatzak

Hidrogenoa gordetzen duten anioiak

Hidrogeno-atomo bat baino gehiago duen azido batek anioia eratzerakoan, hidrogeno guztiak galdu beharrean, posible da hidrogeno batzuk gordetzea. Kasu horretan, anioien izenetan hidrogeno aurrizkia jartzen da, behar diren aurrizki biderkatzaileak erabilita.

Hidrogenoa gordetzen duten anioiak

Koordinazio-konposatuak

Koordinazio-konposatuak dira koordinazio-entitate bat (edo gehiago) dituzten konposatuak. Koordinazio-entitate bat zera da, molekula ioniko edo neutro bat, ondoko era honetan konposatua: atomo zentral bat, metal bat izan ohi dena, zeini lotuta dauden atomo-multzo bat edo atomo-taldeen multzo bat; multzo horietako kide bakoitzak ligando (edo estekatzaile) izena hartzen du. Formuletan, koordinazio-entitatea kortxetez inguratzen da.

Adibideak:

[PtCl6 ]2–

[CoCl(NH3)5 ]Cl2

K4[Fe(CN)6]

Izena, atomo zentralaren izenaren inguruan eraikitzen da. Lehendabizi ligandoak izendatzen dira, gero, atomo zentrala (horrek –ato bukaera hartzen du, konplexua anioia denean) eta, beharrezko denean, atomo zentralaren karga edo konplexu osoaren oxidazio-zenbakia ematen duen adierazpena.

Koordinazio-konposatuen adibideak

Adizio-konposatuak

Adizio-konposatuak, formalki konposatu desberdinen adizioz sor daitezkeenak dira.

Adizio-konposatuen adibideak

Kimika organikoa

Konposatu organikoak dira egituraren oinarrian karbonoa duten konposatuak.

Formula-motak kimika organikoan

Konposatu organikoen formulak hainbat eratakoak izan daitezke: enpirikoa, molekularra, erdigaratua (edo trinkotua), garatua (edo Kekuléren egitura), sinplifikatua edo sigi-saga erako formak, eta tridimentsionalak.

Adibidez, demagun konposatu bat: butanoa.

• Formula enpirikoa: C2 H5 (horrek esan nahi du butanoan, karbonoa eta hidrogenoa 2:5 erlazioan daudela).

• Formula molekularra: C4H10 (horrek esan nahi du butano-molekula batean 4 karbono-atomo eta 10 hidrogeno-atomo daudela).

• Formula erdigaratua (edo trinkotua): CH3–CH2–CH2–CH3 (horrek adierazten du butano-molekulan hidrogeno-atomoak eta karbono-atomoak nola dauden lotuta). Honela ere adieraz daiteke: CH3CH2CH2CH3.

• Formula garatua (edo Kekuléren egitura):

• Formula sinplifikatua edo sigi-saga erako formak.

• Formula tridimentsionala: butano-molekularen egitura tridimentsionala ematen duena.

Kimika organikoaren nomenklaturaren oinarria formula garatua da.

Oharra: kimika organikoaren nomenklaturaren helburua da egitura bakoitzari izen sistematiko bakarra eta ez-anbiguoa esleitzea. Horrek ez du kentzen posible dela konposatu batzuk izen ez-sistematikoak izatea; eta, testuinguru batzuetan, izenok ez dira baztertzen.

Nomenklatura organikoaren abiapuntua: hidrokarburoak

Konposatu organiko baten formulazioaren eta nomenklaturaren abiapuntua, konposatu horren formula garatua da.

Demagun konposatu baten formula garatua jakina dela. Konposatu horri izena esleitzeko, pauso hauek eman behar dira:

• Konposatu horren karbono-kate luzeena identifikatzea.

• Dagokion hidrokarburo asearen izena lortzea.

• Hidrokarburo asearen izenetik abiatuta, konposatuaren izena lortzea.

Alkanoak eta zikloalkanoak

Alkano linealak

Karbono-atomoen kopuruaren arabera izendatzen dira. Karbono-atomoen kopurua aurrizki batez adierazten da, eta alkanoaren ezaugarria adierazteko, -ano bukaera gehitzen da.

Alkanoen aurrizkiak

Alkanoen adibideak

Zikloalkano sinpleak

Hauek alkano linealen izen bera dute, baina aurretik ziklo aurrizkia jarrita.

Zikloalkanoen adibideak

Alkano adarkatuak

Alkano linealetatik eta zikloalkano sinpleetatik abiatuta, beste hidrokarburo aseak lor daitezke. Horretarako, suposatu egingo da alkano linealen (edo ziklikoen) hidrogeno bat alkilo erradikal batekin ordezkatu egiten dela.

Alkilo erradikala zera da: hidrokarburo ase bati hidrogeno atomo bat kentzen zaionean lortzen den entitate kimikoa. Erradikalen izena, karbono-atomoen kopuru bera duen hidrokarburo asearena da, baina -ano bukaera kenduta, -ilo bukaera hartzen du. Hala ere, izenen konposizioan, bukaerako o hori kendu egiten da.

Alkano adarkatuen adibideak

Ondorioz, alkano adarkatu bat, eta haren izena, honela geratuko da:

CH3–CH(CH3)–CH3 metilpropano

CH3–CH(CH3)–CH2–CH2–CH3 2-metilpentano

CH3–CH2–CH(CH3)–CH2–CH3 3-metilpentano

Ikusten denez, alkano adarkatuaren izena, hidrokarburo lineal asearen izena da, baina, aurrizki moduan eta inolako tarterik gabe, alkilo erradikalaren izena jartzen da, eta erradikalaren izenaren aurretik, behar denean, katean hartzen duen tokiari dagokion zenbakia, marra batez bereizia.

Oharra: alkano linealak bi mutur ditu; zenbakitzeko unean, zenbakitu behar da halako eran, non ordezkatzaileak hartzen duen tokia zenbaki baxuenekoa den. Horrela, CH3–CH(CH3)–CH2–CH2–CH3 konposatuaren izena ez da 4-metilpentano izango.

Posible da hidrokarburo linealean, hidrogeno bat baino gehiago alkilo erradikalez ordezkatzea:

CH3–CH(CH3)–CH(CH3)–CH2–CH3 2,3-dimetilpentano

CH3–CH(CH3)–CH(CH2–CH3)–CH2–CH3 2-metil-3-etilpentano

Hidrokarburo ziklikoek ere, hidrogeno-atomoen ordez, alkilo erradikalak izan ditzakete:

metilziklohexanoa

Alkenoak

Alkenoak, formalki, honela eratzen direla suposa daiteke: kate batean elkarren ondoko bi karbono-atomori lotutako bi hidrogeno-atomo kendu, eta karbono-atomoak elkarrekin lotura bikoitz batez lotuta geratzea.

Alkenoen adibideak

Oharra: eno atzizkia eta haren tokia adierazten duen zenbakia ez dira bereizi behar. Horrela, “1-buteno” moduko izenak zaharkitu bezala kontsideratu behar dira. Ohar honek beste edozein atzizkirentzat ere balio du.

Zikloalkenoak, zikloalkanoetatik atera daitezke. Adibidez, ziklohexenoa.

Alkinoak

Alkinoak, formalki, honela eratzen direla suposa daiteke: kate batean elkarren ondoko bi karbono-atomori lotutako lau hidrogeno-atomo kendu, eta karbono-atomoak elkarrekin lotura hirukoitz batez lotuta geratzea.

Alkinoen adibideak

Zikloalkinoak ere posible dira. Adibidez, ziklohexinoa.

Aromatikoak

Hidrokarburo aromatikoak hidrokarburo bereziak dira, non bentzenoa, C6 H6, eta antzeko eraztun-deribatuak, agertzen baitira.

Konposatu aromatikoen adibideak

Talde funtzionalak

Konposatu organikoek, C eta H izateaz gain, beste atomo batzuk izan ditzakete, heteroatomo deritzenak.

Heteroatomoak dituzten konposatuen jatorria hidrokarburoetan dagoela suposatuko da, hidrogeno-atomo bat edo gehiago, heteroatomoa duen taldeaz ordezkatuta.

Talde funtzional bakarra duten konposatuak

Konposatuan talde bakarra dagoenean, talde horrek ematen dio izena eta izaera konposatu organikoari, eta izena emateko nahikoa da hidrokarburoaren izenaren –ano bukaeraren gainean talde funtzionalari dagokion bukaera atxikitzea.

Karbono-katea zenbakitu egin behar bada, talde funtzionala duen karbonoari 1 zenbakia emango zaio.

Talde funtzionalak

Adibideak:

CH3–CH2–CH(CH3)–COOH azido 2-metilbutanoiko

CH3–CONH2 etanoamida

CH3–CH2–CN propanonitrilo

CH3–CH2–C(CH3)2–CHO 2,2-dimetilbutanal

CH3–CO–CH2–CH3 butanona

CH3–CH(CH3)–OH 1-metiletanol

CH3–CH2–CH2 NH2 propanoamina

CH3–CH2–O–CH3 metil etil eter

CH3–CH2–Cl kloroetano

Gehigarria: azido karboxilikoetatik eratorritako konposatuak

Anhidridoak CH3–CO–O–CO–CH3 anhidrido etanoiko

Esterrak CH3–CO–O–CH2–CH3 etil etanoato

Azilo haluroak CH3–COCl etanoil kloruro

Katean bi talde funtzional daudenean

Bi taldeak berdinak direnean.

Konposatu batean bi talde funtzional berdin daudenean, bi talde horiek dituen katea konposatuaren kate nagusia izango da. Konposatuari izena emateko, di aurrizkia jarriko da, beharrezko diren zenbaki kokatzaileak jarrita.

Adibideak:

CH3–CO–CO–CH2–CH3 pentano-2,3-diona (2,3-pentanodiona)

COOH–CH2–COOH azido propanodioiko

Oharra: bi talde funtzionalak karbono berean egon daitezke:

CH3–C(OH)2–CH2–CH3 butano-2,2-diol (2,2-butanodiol)

Bi talde desberdin (edo gehiago) daudenean

Kasu hauetan, konposatua izendatzeko, lehendabizi taldeak identifikatu egin behar dira, eta gero, talde horietatik talde funtzionalen taulan zein den goren dagoena: talde horrek emango dio izaera konposatu organikoari; talde hori izango da talde funtzional nagusia. Konposatuari izena emateko, talde funtzional nagusia atzizki moduan joango da, eta beste talde funtzionalak talde ordezkatzaile direla kontsideratuko da, eta, beraz, aurrizki moduan joango dira, beti beharrezkoak diren zenbaki kokatzaileekin.

Adibideak:

CH3–CH(OH)–COOH azido 2-hidroxipropanoiko

CH3–CH(OH)–CO–CH3 3-hidroxibutan-2-ona

CH3–CO–CH2–CH2–CHO 4-oxopentanal

OHC–CO–C(CH3)2–COOH azido 2,2-dimetil-3,4-dioxobutanoiko

1. oharra:

• o bokala kendu egiten da, baldin hurrengo letra bokala bada:

3-hidroxibutan-2-ona (eta ez 3-hidroxibutano-2-ona)

• a bokala sartu egiten da, baldin di, tri … aurrizkiak sartu beharrak bi kontsonante jartzen baditu elkarren ondoan.

buta-1,3-dieno   (eta ez but-1,3-dieno)

2. oharra:

Konposatuak lotura bikoitza edo hirukoitza badu, lotura hori talde funtzional moduan kontsideratuko da, eta izenean, talde funtzional nagusiari dagokion atzizkiaren aurrean, –eno edo –ino jarriko da:

CH3–CH(OH)–CH=CH2 but-3-en-2-ol

CH(F)2–CH(CH3)–C≡CH 4,4-difluoro-3-metilbut-1-ino

Talde funtzionalak hidrokarburo ziklikoetan

Talde funtzionalak hidrokarburo ziklikoetan ere agertzen dira. Talde funtzional nagusiari 1 kokatzailea atxikitzen zaio, eta besteak aurrizki moduan izendatzen dira:

3-metoxiziklohexan-1-amina

Talde funtzionalak hidrokarburo aromatikoetan

Hidrokarburo aromatikoek ere talde funtzionalak har ditzakete. Konposatu hauetariko askok izen bereziak dituzte. Adibide batzuk jarriko dira:

Bentzeno monoordezkatuak

C6H5–Cl klorobentzeno

C6H5–COOH azido bentzoiko

C6H5–CHO bentzaldehido

C6H5–CH3 tolueno (metilbentzeno)

C6H5–OH fenol (hidroxibentzeno)

Bentzeno diordezkatuak

Ordezkapena hiru era desberdinetan ikus daiteke:

1,2- (edo orto , laburtuta, - o)

1,3- (edo meta, laburtuta, -p)

1,4- (edo para, laburtuta, -m)

Adibidez:

1,4-dibromobentzeno

2-metoxibentzaldehido

3-metilfenol

Bentzeno poliordezkatuak

Adibidez:

2,4,6-trinitrotolueno

azido 4-amino-3-hidroxibentzoiko

Eraztun aromatiko bat baino gehiago dituzten hidrokarburoak

Hauek ere talde funtzionalak har ditzakete; adibidez, 1-nitronaftaleno.