Fosilak eta paleontologia

Fosil hitza, etimologikoki, latinezko fossilis hitzetik dator (fodere aditzaren adjektiboa da, aztertu, zulatu eta indusi esanahia duen aditzarena). Hasieran, lurretik ateratzen zen edozein aztarna jotzen zen fosiltzat, besteak beste, mineralak, gizakien aztarna zaharrak, harriak eta gaur egun fosil gisa ezagutzen ditugunak.

Hezur fosila, arrautza fosila eta oinatz fosila

Paleontologia antzinako bizitzaren ikerketa egiten duen zientzia dugu, eta lan horretarako erabiltzen duen tresna nagusia fosila da. Fosilen bidez, paleontologoek iraganean izan diren ekosistemak berreraikitzen dituzte, eta horiek Lurraren historian nola aldatu diren aztertzen dute. Paleontologia zientzia gisa XIX. mendean jaio zen arren, fosilak antzinatik ezagutzen dira, eta mito- eta legenda-iturri izan dira, fosilen benetako jatorria zein den jakin arte. Adibidez, dragoien, adarbakarren eta ziklopeen hezurrak gizakiek aurkitzen zituzten dinosauroen, narbalen eta elefanteen hezur fosilen jatorria azaltzeko sortutako mitoak dira.

Narbalen ebakortz fosilak adarbakarraren aztarnatzat hartu ziren

Aztarnak fosil bihurtzeko, fosilizazio deritzon prozesu fisiko-kimikoa jasan behar du denbora batez (Würm glaziazioko aztarnek, gutxienez, 13.000 urtez). Fosilizazioan, izakiek utzitako aztarnetatik, errazago fosilduko dira oskolak eta hezurrak eta horiek bezala mineralizatuta daudenak. Gorputzeko atal bigunak, lurperatu aurretik edo ondoren, usteldu eta desegin egingo direnez, zailagoa izango da atal horien fosilak eratzea. Hori dela eta, aurki daitezkeen fosil gehienak jatorriz mineralizatuta zeuden aztarnak dira. Kontuan izan behar dugu, Lurraren historian horrelako aztarna ugari egon diren arren, gutxi batzuk bakarrik lurperatu zirela desegin aurretik eta horietako batzuk soilik kontserbatu direla fosil gisa, lurperatu ondoren pairatu zuten prozesu fisiko-kimikoaren ostean. Aztarna mineralizatuak dituzten izakien erregistro fosila murriztuta jasotzen dugu, baina are galera handiagoa da gorputz-atal gogorrik ez duten izakiena. Adibidez, gaur egungo ekosistemetan, intsektuak oso ugariak dira, eta, segur aski, iragan geologikoan ere ugariak izango ziren, baina haien erregistro fosilak oso urriak dira. Beraz, edozein ekosistematan bizi diren izakiek sor ditzaketen aztarnetatik, gutxi batzuk baino ez dira bihurtzen fosil. Bestalde, garai geologikoetako biosferaren erregistroa ere oso murriztuta jasotzen dugu. Lurrean bizi izan diren izaki askok ez dute erregistro fosilik utzi, eta, seguru aski, ez dugu sekula jakingo nolako itxura zuten.

Fosilizazioa kontrolatzen duten faktoreak hauek dira:

• Lurperatze azkarra. Sortutako aztarna lurperatzen den arte gertatzen diren prozesuek aztarna apurtu eta desegin dezakete. Adibidez, sarraskijaleek hildako animalien gorpuak apurtzen dituzte, agente meteorikoek aztarnak desegin ditzakete, eta fosilizazioan lagungarri diren alde bigunak usteldu eta desegin egiten dira.

Animalia hil, lurpean geratu, fosildu eta paleontologoek aztarnategian haren fosila aurkitu eta aztertu arteko bidea

• Izakien ezaugarriak. Izaki batzuk dituzten zati gogorrak alde bigunak baino errazago fosilduko dira, adibidez, bibalbioen maskorrak, krustazeoen oskolak, ornodunen hezurrak, etab. Aztarnen konposizio kimikoaren arabera, mineralizazioa desberdina izaten da. Lurperatu ondoren, aztarnak dituzten alde bigunek fosilizazio-prozesuko eraldaketa kimikoei laguntzen diete.

• Arroka-mota. Arroka igneoak eta metamorfikoak sortzeko behar diren presio- eta tenperatura-baldintzetan edozein fosil desegingo litzateke; beraz, arroka-mota horietan oso zaila izango da fosilik aurkitzea. Fosilak aurkitzeko, arroka sedimentarioetan bilatu behar dugu, baina horiei dagokienez ere kontuan izan behar dira sedimentuen tamaina eta konposizioa.

• Aztarna sortu zenean ingurunea nolakoa zen. Fosilak arroka sedimentarioetan aurkitzen direnez, ingurune sedimentarioak izango dira aproposenak, eta, haien artean, ingurune itsastarrak kontinentalak baino hobeak dira; izan ere, itsasoan, sedimentazioa gertatzen da gehienbat, eta, beraz, aztarnak azkarrago lurperatzen dira, ingurune kontinentaletan, aldiz, higadura da nagusi. Hori dela eta, jatorri itsastarreko fosilak kontinentalak baino askoz ere ugariagoak dira. Energia handiko inguruneetan, zailagoa da fosilak kontserbatzea, aztarnak lurperatu aurretik korronteen eraginez apur daitezkeelako.

Fosilen erabilera

Fosilek duten erabilera hainbat arlotan bana daiteke: tafonomikoa, paleobiologikoa, paleoekologikoa, bioestratigrafikoa, paleobiogeografikoa eta museistikoa.

Tafonomikoa

Fosil bat aurkitzen dugunean lor dezakegun lehen informazioa tafonomikoa da. Tafonomiak aztarnek jasan dituzten prozesu guztiak aztertzen ditu, sortzen direnetik gure eskura fosil gisa heldu arte. Datu horiek oso baliagarriak dira, zeren eta baliteke aztarna lurperatu zen momentuan jadanik zaharragoa zen beste garai geologiko batean sortutako fosila izatea (fosil birlandua) eta/edo izakia bere bizigunetik kanpo lurperatu izana (ademikoa). Adibidez, errekak basotik itsasora garraiatu duen enborra ondoratu eta lurperatu ondoren, fosil bilakatuko da jatorri itsastarreko arroka batean. Sortutako arroka hori aurkitzean, oker legoke esatea jatorri kontinentala duela, nahiz eta bere baitan enbor baten fosila izan. Fosil birlanduei eta ademikoei antzematea oso garrantzitsua da paleontologian, hori egin ezean okerrak izango baitira fosil horiek adieraziko diguten adina eta paleoingurunearen informazioa.

Paleobiologikoa

Ondoren, fosilak aztarna utzi zuen izakiari buruzko informazioa emango digu. Datu horiekin izaki hori nolakoa zen jakin dezakegu eta, bere ezaugarri morfologiak ezagututa, geroago sailkatu ahal izango dugu. Garai bateko eta besteko fosilak aztertuz eta horiek morfologikoki nola aldatu diren ikusiz, lerro filogenetikoak eraiki daitezke, eta, horrela, populazioen zein komunitateen aldaketa ebolutiboak ikertu. Kontuan eduki behar da prozesu ebolutiboak oso geldoak direla, gizakien bizi-iraupenarekiko eta horiek aztertzeko behar-beharrezkoa dela erregistro fosila erabiltzea. Era honetan, fosilei esker fenomeno ebolutiboak iker daitezke, besteak beste, espezieen iraupena eta ordezkapen taxonomikoa, espezieen suntsipen masiboak eta goi-mailako taxonen bat bateko agerpena.

Paleoekologikoa

Geruza bakoitzean dauden fosilen bidez jakin dezakegu arroka jakin bat sortu zenean zer animalia bizi ziren ingurune horietan. Izaki horien afinitate ekologikoak ezagututa, antzeman dezakegu sedimentua metatu zenean ingurunea nolakoa zen. Adibidez, izaki itsastarren fosilak aurkitzen baditugu, badakigu sedimentu hori itsas azpian metatu zela eta, ur epeleko izakien fosilak aurkituz gero, pentsa dezakegu inguru hori epela zela. Hala, arroketan dauden fosilekin garai bakoitzean ingurunea nolakoa zen antzeman dezakegu, eta, geruza desberdinetako fosilak aztertuz, ingurunea denboran zehar nola aldatu den azter dezakegu.

Bioestratigrafikoa

Lurraren historian zehar inguruneak aldatuz joan direnez, bertan bizi izan diren izakiak ere aldatuz joan dira baldintza berrietara moldatzeko; ezin moldatu izan direnak, aldiz, suntsitu egin dira, eta forma berriek ordezkatu dituzte. Horrela, Lurraren historian bizi izan diren izakiak aldatuz joan dira, eta, haiekin batera, erregistro fosila ere bai. Garai geologiko bakoitzak fosil bereizgarriak dituenez, arrokak Lurraren historian dagokien garaian koka daitezke, edukiera paleontologikoaren arabera.

Taula kronoestratigrafikoa fosil bereizgarriekin

Fosilen bidez geruzak denboran ordenatu ondoren, geografikoki banatuta dauden baina garaikideak diren azaleramenduak erlaziona daitezke. Azaleramendu bakoitzean Lurraren historiaren kapitulu bat dago, eta, fosilen bidez azaleramenduak elkarren artean erlazionatuz, Lurraren historiaren liburua osatuko dugu pixkanaka-pixkanaka.

Paleobiogeografikoa

Fosilen bidez, espezieak non sortu diren eta geografikoki nola sakabanatu diren ikus dezakegu. Adibidez, gizakia Afrikan sortu eta Europaraino nola heldu zen jakiteko, garai geologikoetako aztarnen kokapena erabiltzen ari dira. Lurraren historian izan diren espezieen banaketa geografikoa nola aldatu den aztertuz, antzeman daiteke noiz gertatu ziren populazioak banatzen zituzten hesi geografikoak eta kontinenteen arteko loturak eta faunaren nahasketak.

Museistikoa

Fosilak gizartearen ondare dira, eta, ikerketa bukatu ondoren, guztion eskura dauden leku publikoetan gordetzen dira, hala nola museoetan. Hortaz, erakunde horiek, fosilen ondarea babesteaz gain, funtzio didaktikoa ere betetzen dute, fosilak jendeari erakutsiz. Bestalde, ez dugu ahaztu behar Lurraren historian izakiek utzitako aztarnetatik gure eskura fosil gisa heltzen den aztarna bakoitzeko beste hainbat suntsitu direla bidean. Horrenbestez, pentsa dezakegu fosil bakoitzak bere historia propioa duela eta, beraz, ordezkaezina dela.