Supernobak izarren leherketek eragindako gertakari astrofisikoak dira. Leherketak hain bortitzak dira, ezen jatorrizko izarraren berezko argitasuna milioika aldiz emendatzen baita. Supernoben antzeko gertakariak nobak dira. Izan ere, supernoba izenak noba du sustrai, eta noba latinezko nova (“berria”) hitzetik dator. Bi kasuetan, argitasunaren bat-bateko handiagotzeak (103-104 bider nobetan, 1010 bider supernobetan) hainbat egun edo aste iraun ditzake, eta izar berriaren itxura hartzen du zeruan. Hala ere, bi fenomeno horiek jatorri fisiko, energia-askapen eta ondorio ezberdinak dituzte.

Hainbat supernoba gure inguruko galaxietan behatu dira. Gure galaxian bertan ez dira oso sarri gertatzen; batez beste, bat edo bi ehun urtean behin. Adibide nabarmen bat 1054ko supernoba da. Astronomo txinatar, korear eta, beharbada, amerindiarrek erregistratu zuten. Argitasuna hainbeste emendatu zen, ezen egun-argiz ikusgaia izan baitzen. Leherketaren ondorioa Karramarroaren nebulosa deritzon objektuan dugu ikusgai gaur egun. Adibide berriago bat gure auzoko galaxia den Magallanesen hodei handian (163.000 argi-urtera) aurkitu zen 1987. urtean.

Oro har, bi supernoba-mota nagusi bereizi ohi dira; bietan ere, izar baten masa handiak edo horren handiagotzeak eragiten du leherketa. Kasu batean, fusio-erreakzioen gelditzeak eragiten duen kolapso grabitatorioa da eragilea; bestean, berriz, bat-batean pizten diren kontrolik gabeko fusio-erreakzioak.

• Ia motako supernobak izar-sistema bitarretan gertatzen dira. Bikoteko izar bat karbono-oxigenozko nano zuria da; bikotekidea, aldiz, masa handiko izar bat. Nano zuriaren eremu grabitatorioaren ondorioz, materia-jarioa gertatzen da, akrezio-disko baten bidez, masa handiko izarretik nano zurira. Azken horren masa Chandrasekharren balio kritikotik (1,4 eguzki-masa) % 1era dagoenean, kontrolik gabeko karbono- eta oxigeno-fusioa pizten da, eta izarraren suntsidura eragiten du. Aipatu behar da balio kritiko horretara ez dela inoiz heltzen, bestela, nano zuria neutroi-izar bilakatuko bailitzateke. Nobak antzeko prozesua dute jatorri, baina, materia-jarioa murriztuagoa denez, nano zuriaren gainazaleko leherketa besterik ez du eragiten; hortaz, energia-askapen ahulagoa sortzen du, eta nano zuria ez du deuseztatzen.

• II motako supernoba-leherketa masa handiko (> 8 eguzki-masa) izarren bilakaeraren azken urratsa da. Izarraren fase orekatuaren bukaeran, izarrak burdin nukleoa garatu du. Fusio bidez, elementu kimiko pisutsuagoak eratzeko beharrezko erreakzioak energia-hartzaile dira emaile baino; beraz, izarra kolapsatu egiten da bere grabitatearen ondorioz, eta supernoba bezala lehertzen da. Jatorrizko izarraren masaren arabera, neutroi-izar edo zulo beltz bat eratzen da izarraren nukleoa zegoen kokapenean (izar).

Ia motako supernobak II motakoak baino hiru aldiz distiratsuagoak dira, eta haien leherketan sakabanatzen den materiaren abiadura, bi aldiz handiagoa.

Historikoki supernobak beren espektroen eta argi-kurben arabera sailkatu izan dira. Horrela, Ia, Ib, eta Ic motako supernobek ez dute hidrogeno-lerro espektralik agertzen; II motakoek, berriz, bai. Ia motakoetan, izarra nano zuria izanik, erraza da hori ulertzen, bere bilakaeraren gune garaiago batean galdu baitu kanpo-atmosfera, eta, horrekin, hidrogenoa. Bestalde, II motako supernoba batzuek hain masa handiko izarra dute jatorri, ezen hauek ere kolapso-fasera iristean beren atmosferaren zati handiena galdu baitute. Beraz, nahiz eta II motako supernobak izan, Ib motako gisa sailkatzen dira.

Supernoba-leherketek, argitasunaren handiagotzeaz gain, elementu erradiaktibo ugari garatzen dituzte, baita irrati-uhin, X izpi eta izpi kosmiko nabarmen igorri ere. Unibertsoan aurkitu ditzakegun eta burdinaren masa atomikoa baino handiagoa duten elementu kimikoen sortzaile dira. Elementu kimiko horiek ezin dira garatu orekan dagoen izar baten fusio-erreakzioen bitartez; bai, ordea, supernoba-leherketetan. Elementu horiek, izarrarteko ingurunean zehar zabalduz, izar berriak, planetak eta/edo Lurrean ezagutzen dugun materia, gu barne, osatzen dute.

Karramarroaren nebulosa. Kanporantz sakabanatzen ari diren filamentu-tankerako gasak leherketan suntsitutako izarra osatzen zuen materiala da. Erdian, bere ardatzaren inguruan oso azkar biratzen den neutroi-izar bat (pulsarra) geratu da [iturria: NASA, ESA eta Allison Loll/Jeff Hester (Arizona State University); Davide De Martin (ESA/Hubble)]

SN 1987A supernoba, Hubble teleskopioak hartutako irudian (2006ko abendua). Leherketa gertatu baino 20.000 urte lehenago izarrak sakabanatutako materialak osatzen du perlazko lepoko-itxurako egitura, eta argi-urte bateko diametroa du. Arrosa koloreko erdiguneko objektua lehertutako izarraren materiala da. Kanpoaldeko eraztun gorrien jatorriak misterioa izaten jarraitzen du. Irudian, Magallanesen hodeiko izar pare bat ere ikus daitezke [iturria: NASA, ESA, P. Challis, and R. Kirshner (Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics)]