Matematikan, deribatuaren kontzeptua kalkulu infinitesimalaren oinarrizko kontzeptua da. Funtzioaren hazkundea aldagaiarekiko aztertzen da deribatua erabiliz. $x$ eta $y$ bi magnitudeen arteko erlazioa $y=f(x)$  funtzioaren bidez adierazten bada, $x$ aldagai independentearen aldaketak eginez sorturiko $y$-ren aldaketak neurtzen dira funtzioaren deribatua erabiliz. Deribatuaren bidez, aldaketa-koefizientearen kontzeptua ezartzen da zientzia-arlo guztietan, eta deribatua funtzioaren aldaketaren oinarrizko adierazle bihurtzen da. Deribatua definitzeko, bi hurbilketa erabil daitezke: bata, fisikakoa eta, bestea, geometrikoa.

Deribatuaren kontzeptua fisikan

Newtonek abiaduraren kontzeptua erabili zuen mekanikako oinarriak ezarri zituenean. Demagun A puntutik B puntura mugitzen garela, zein izango da batez besteko abiadura? Alde batetik, A eta B-ren arteko distantzia eta; beste aldetik, erabilitako denbora kalkulatzen ditugu. Bi magnitude horien zatiketa batez besteko abiadura izango da. Orain, demagun A eta B puntuak oso hurbil daudela; erabili beharko dugun denbora ere oso txikia izango da. Suposa dezagun $t=a$ denboran A puntuan gaudela, eta $\Delta t$ denboran, B puntuan; A eta B-ren arteko distantzia $\Delta s$ bada,

batez besteko abiadura = $\frac{\Delta s}{\Delta t}$

izango da. $\Delta t$ gero eta txikiago egiterakoan, beraz, limitera pasatzerakoan, A puntuko aldiuneko abiadura definitzen da:

aldiuneko abiadura (A puntuan) = $\underset{\Delta t\to 0}{\lim }\frac{\Delta s}{\Delta t}$.

Posizioa $t$ denboran $f(t)$  bada, orduan,

aldiuneko abiadura (A puntuan) = $\underset{\Delta t\to 0}{\lim }\frac{f(a+\Delta t)-f(a)}{\Delta t}$ .

Abiaduraren kontzeptua orokortzen da edozein menpeko aldagairen aldaketa-koefizientea aldagai independentearekiko kalkulatzeko.

Geometrikoki, $f(x)$ aldagai errealeko funtzioa bada eta $y=f(x)$ funtzio horren grafikoa ($(x,f(x))$ puntuen multzoa, non $x$ puntua $f$ funtzioaren definizio-eremuko puntua, kontsidera dezagun grafikoko puntu bat $(a,f(a))$. Puntu horretan grafikoa nahiko “leuna” bada, kurba bakarrik puntu horretan ukitzen duen zuzen bat marraz daiteke. Zuzen hori kurbarekiko puntu horretako zuzen ukitzailea izango da. Zuzen ukitzailearen malda kalkulatzeko, kurbako beste puntu bat $(a+h,f(a+h))$  kontsideratzen dugu. Bi puntu horietatik pasatzen den zuzen ebakitzailearen malda hau da:

$\frac{f(a+b)-f(a)}{h}$

$y=f(x)$  kurbaren zuzen ebakitzailea

$h$ puntua $0$-rantz hurbildu ahala, zuzen ebakitzailea zuzen ukitzaile bihurtuko da.

h desberdineko zuzen ebakitzaileak

Zuzen ukitzailea

Hori dela eta, $(a,f(a))$  puntuko zuzen ukitzailearen malda limite baten bidez adieraz daiteke:

$\underset{h\to 0}{\lim }\frac{f(a+h)-f(a)}{h}$

Deribatuaren definizioa

Esango dugu $f$ funtzioa deribagarria dela $a$ puntuan, baldin eta aurreko limitea existitzen bada, eta limitearen balioa $f$ funtzioaren deribatua izango da $a$ puntuan. Lagrangeren notazioan $f$ funtzioaren deribatua adierazteko ${(}^{\prime })$  ikurra erabiltzen da. Honela:

$f^{\prime }(a)=\underset{h\to 0}{\lim }\frac{f(a+h)-f(a)}{h_{}}$ .

Beraz, funtzioaren deribatua $a$ puntuan $y=f(x)$ kurbarekiko zuzen ukitzailearen malda izango da; grafiko batean, maldak funtzioaren hazkundea adierazten du.

Deribagarritasuna eta jarraitutasuna

$f$ funtzioa deribagarria bada $a$ puntuan, orduan, jarraitua da puntu horretan. Baina ez alderantziz: $f(x)=\left|x\right|$  funtzioa jarraitua da $0$ puntuan, baina ez deribagarria. $h$ positiboa bada, zuzen ebakitzailearen malda ($0$-tik $h$-ra) $1$ da, baina $h$ negatiboa denean, $-1$. $f(x)=\left|x\right|$  funtzioak $0$ puntuan ertz bat du, grafiko honetan ikus daitekeenez:

$f(x)=\left|x\right|$ funtzioaren grafikoa

$f$ funtzioa deribagarria bada D eremuko puntu guztietan, esango dugu deribagarria dela D eremuan. Kasu horretan, D eremuan $f^{\prime }$ funtzioaren deribatua definitzen da.

Kontsidera dezagun, adibidez, $f(x)=x^2$ funtzioa, orduan,

$f^{\prime }(a)=\underset{h\to 0}{\lim }\frac{f(a+h)-f(a)}{h_{}}$ $=\underset{h\to 0}{\lim }\frac{{(a+h)}^2-a^2}{h_{}}$

$=\underset{h\to 0}{\lim }\frac{2ah+h^2}{h}=\underset{h\to 0}{\lim }(2a+h)=2\mathrm{a.}$

Lagrangeren notazioa

$f^{\prime }(x)$ : funtzioaren deribatua.

$f^{\prime \prime }(x)$ : funtzioaren bigarren deribatua.

$f^{\prime \prime \prime }\prime (x)$ : funtzioaren hirugarren deribatua.

$f^{(n)}(x)$ : funtzioaren $n$-garren deribatua.

Leibnizen notazioa

$f(x)$  funtzioaren deribatua adierazteko, notazio hau ere erabiltzen da:

$\frac{df}{dx}\equiv \frac{d(f(x))}{dx}$

eta $n$-garren deribatua

$\frac{d^{n}f}{d{x}^n}\equiv \frac{d^n(f(x))}{d{x}^n}$

Leibnizen notazioan adierazten da deribatua zein aldagairekiko kalkulatzen den. Funtzioa bi aldagaikoa edo gehiagokoa bada, deribatua aldagai bakoitzarekiko deribatu partziala izango da. Adibidez, $f(x,y)$  bi aldagaiko funtzioa baldin bada, $f$  funtzioaren deribatua $x$ aldagaiarekiko

$\frac{\partial f}{\partial x^{}}\equiv \frac{\partial (f(x))}{\partial x^{}}$

izango da, eta $n$-garren deribatu partziala $x$-rekiko.

$\frac{{\partial }^{n}f}{\partial x^n}\equiv \frac{{\partial }^n(f(x))}{\partial x^n}$  

Funtzio elementalen deribatuak

Funtzio elementalen deribatuak limitearen definizioa erabiliz kalkulatzen dira; hauek dira:

Deribatuaren propietateak

1. $f$  eta $g$ funtzioak deribagarriak badira $a$ puntuan, orduan, $f+g$  funtzioa ere deribagarria da puntu horretan, eta

$(f+g{)}^{\prime }(a)=f^{\prime }(a)+g^{\prime }(a)$

2. $f$ eta $g$ funtzioak deribagarriak badira $a$ puntuan, orduan, $fg$  funtzioa ere deribagarria da puntu horretan, eta

$(fg)\text{'}(a)=f\text{'}(a)g(a)+f(a)g\text{'}(a)$

3. $g$ funtzioa deribagarria bada $a$ puntuan eta $g(a)\ne 0$, orduan, $\frac{1}{g}$ funtzioa deribagarria da $a$ puntuan, eta

${\left(\frac{1}{g}\right)}^{\text{'}}(a)=-\frac{g\text{'}\left(a\right)}{{\left[g\left(a\right)\right]}^2}$

4. Katearen erregela. Baldin eta $f$  funtzioa $a$ puntuan eta $g$ funtzioa $f(a)$  puntuan deribagarriak badira, orduan, $g\circ f$ deribagarria da $a$ puntuan, eta

$(g\circ f{)}^{\prime }(a)=g^{\prime }(f(a))f^{\prime }(a).$

Gorakortasuna eta beherakortasuna

Funtzioa deribagarria denean, deribatua aztertuz zehazten da funtzioaren gorakortasuna eta beherakortasuna. Kontsidera dezagun $[a,b]$ tartean jarraitua eta $(a,b)$-n deribagarria den $f$ funtzioa, orduan,

• $f^{\prime }(x)>0$  bada $(a,b)$ tartean, orduan, $f$ funtzioa gorakorra da $[a,b]$ tartean.

• $f^{\prime }(x)<0$  bada $(a,b)$ tartean, orduan, $f$ funtzioa beherakorra da $[a,b]$ tartean.

• $f^{\prime }(x)=0$  bada $(a,b)$ tartean, orduan, $f$ funtzioa konstantea da $[a,b]$ tartean.