Minbizia da hiltzeko bigarren kausa Euskal Herrian, bai eta gainerako herri aurreratuetan ere; bost pertsonatatik batek minbizi-mota bat edo beste izango du bizitzan.

Definizioa

Minbiziaren definiziorik zehatzena, ziur asko, honako hau da: minbizia “neoplasia gaiztoa” da, neoplasia izanik etengabe, autonomia osoz eta ordenarik gabe ugaltzen diren zelulen multzoa. Neoplasiak onaireak zein gaiztoak izan daitezke, baina minbizi hitza neoplasia gaiztoei baino ez zaie egokitu behar. Neoplasia guztiek, gehiegizko eta kontrolik gabeko hazkundeaz gain, badute beste ezaugarri bat: jatorri monoklonala; hau da, neoplasia osatzen duten zelula guztiak zelula neoplasiko bakar baten ondorengoak dira. Baina neoplasia gaiztoek (minbiziak), ugalketa autonomoaz eta monoklonalitateaz gain, beste bi ezaugarri hauek dituzte: anaplasia (zelula gaiztoak heldugabeak dira eta enbrioi-zelulen antza dute) eta erasokortasuna (zelula neoplasiko gaiztoek ondoko ehunak inbaditu eta kaltetzen dituzte eta linfaren edota odolaren bidez gorputzean zehar barreiatzeko ahalmena dute, urrutian bigarren mailako foku neoplasikoak edo metastasiak sortzeko).

Beraz, neoplasia eta minbizia ez dira gauza bera, ezta minbizia eta tumorea ere. Tumoreak gorputzean agerturiko masak edo koskorrak baino ez dira, eta onaireak zein gaiztoak izan daitezke. Baina minbizi guztiak ez dira tumoreak; leuzemietan, adibidez, zelula neoplasikoak aske daude odolean eta ez dute inolako koskorrik eratzen; hau da, ez lirateke tumore izango.

Gure gorputzean 200 zelula-mota baino gehiago daudenez, neoplasiei jatorrizko zelula-motaren araberako izenak ematen zaizkie: jatorria zelula epitelialetan duten neoplasia gaiztoak kartzinomak dira (adenokartzinomak zelula epitelial jariatzaileen kasuan eta kartzinoma epidermoideak estaldura-epitelioen kasuan); ehun konektibotik edo muskulutik datozen neoplasia gaiztoei sarkoma deritze, eta odol-zeluletatik datozenei, aldiz, linfoma, leuzemia edo mieloma; jatorria nerbio-sisteman duten neoplasia gaiztoak neuroblastomak eta gliomak dira.

Minbiziaren mekanismoa eta eragileak

Minbizia gerta dadin, zelula bat eraldatu egin behar, eta, horren ondorioz, zelula horren ugalketa kontrol eta ordenarik gabekoa izango da. Eraldaketa hori DNAn sortutako mutazio genetikoen ondorioa izaten da, hau da, minbizia hartutako gaixotasun genetikoa da; baina minbiziaren ugalketa autonomoa martxan jar dadin, mutazio genetiko bat baino gehiago behar da. Beste modu batera esanda, minbiziaren bilakaeran mutazio-segidak gertatzen dira zelulen hazkundea kontrolatzen duten geneetan. Mutazio bakoitzaren ondorioz eraldatutako zelula gero eta hazkunde azkarragokoa eta gero eta erasokorragoa izaten da. Analisi estatistikoen bidez frogatu da giza neoplasia solidoak garatzeko 5-6 mutazio behar direla, eta leuzemiaren kasuan, dirudienez, 3 edo 4.

Aipatu den bezala, zelulen hazkunde normala erregulatzen duten geneetan gertatzen dira mutazio horiek: protoonkogeneetan eta tumoreen gene supresoreetan. Protoonkogeneek zelulen ugalketa eta bereizte normala eragiten dituzten proteinak kodetzen dituzte (hazkunde-faktoreak, faktore horien errezeptoreak, transkripzio-faktoreak…); gene horietan gertatuko mutazioen ondorioz, haien funtzioa areagotzen da eta zelulen bikoizketa-zikloa estimulatzen da. Esan dezakegu protoonkogeneak gehiegi aktibatzen direla mutazioen ondorioz eta onkogene bihurtzen direla. Hauek dira minbizietan aurkitutako onkogene batzuen izenak: ras, N-myc, c-myc, c-erb… Tumoreen gene supresoreek kodetzen dituzten proteinek, aldiz, zelulak gehiegi ugaltzea eragozten dute, eta, gene horietan sortutako mutazioen ondorioz, haien funtzioa inaktibatu egiten da; horrek neoplasiak agertzea errazten du, jakina. Tumoreen gene supresoreen adibideak dira 13. kromosoman kodetzen den RB1 genea eta 17. kromosoman kodetutako p53 izeneko genea.

Bularreko minbiziaren zelula-multzoa. Zelula urdinak hazten ari dira, eta horiak, berriz, heriotza programatuaren arabera suntsitzen (apoptosia)

Minbiziaren oinarria genetikoa izan arren, mutazioak eragiten dituzten faktoreak ingurunekoak dira. Beraz, modu batera edo bestera, minbizi asko prebeni daitezke. Ingurune-faktore horietako batzuk kartzinogenoak dira mutazioak eragiten dituztelako; beste batzuek eraldatutako zelulen hazkundea bultzatzen dute, genetikoak ez diren mekanismoengatik (hauxe da, adibidez, estrogenoen eragina bularreko minbiziaren kasuan); eta beste faktore batzuk, berriz, minbizia pairatzeko arrisku-faktoreak dira estatistikoki hala frogatu delako, baina oraindik ez da ezagutzen zein mekanismoren bidez eragin dezaketen minbizia.

Minbiziarekin erlazionatu diren ingurune-faktorerik ezagunenak hauek izaten dira: kartzinogeno kimikoak, erradiazioak, birusak, farmako batzuk, faktore dietetikoak eta adina. Airean, janarietan eta hainbat produktu kimikotan dauden kartzinogeno kimikoak zenbatezinak dira: hidrokarburo aromatiko poliziklikoak, amina aromatikoak, amina heteroziklikoak, N-nitrosaminak… Tabakoaren kean, adibidez, hainbat eragile kartzinogeno kimiko dago. Horregatik, tabakoak birikako minbizien % 90 eragiteaz gain, beste minbizi batzuekin ere erlazionatzen da: faringe eta laringeko minbizia, gernu-maskurikoa, hestegorrikoa, giltzurrunekoa, bai eta pankreako minbizia ere. Erradiazioei dagokienez, argi dago erradiazio ionizatzaileen ahalmen kartzinogenoa; batetik, leherketa nuklearren ondoren populazioan agerturiko minbizien maiztasuna handiagotzen delako, eta, bestetik, minbizia tratatzeko erradioterapia jasotzen duten gaixoen artean, bigarren mailako neoplasiak agertzea ohiko gertakizuna delako. Erradiazio ionizatzaileen aurrean, hezur-muin, bular eta tiroide-guruinekoak dira zelularik erradiosentikorrenak. Bestetik, ondo egiaztatuta dago eguzki-erradiazio ultramoreen eragina larruazaleko minbizian (kartzinoma epidermoideetan, basaliometan, bai eta melanometan ere). Birusak ere izan daitezke minbiziaren kausa, infektatzen duten zelularen DNAn mutazioak eragin ditzaketelako, baita mutazioak jasateko joera areagotzen dutelako edota infektaturiko zelulen heriotza konpentsatzeko beste batzuen gehiegizko ugalketa estimulatzen delako ere. Birus hauek erlazionatzen dira, besteak bete, minbiziarekin: Epstein-Barr-en birusa eta Burkitt-en linfoma, B hepatitisaren birusa eta hepatokartzinoma eta 16. eta 18. papiloma-birusak eta umetoki-lepoko kartzinoma. Farmakoei dagokienez, badirudi estrogenoek bularreko eta umetokiko minbizia izateko arriskua areagotzen dutela, eta luzaroan hartutako farmako immunosupresoreek linfomen eta beste neoplasia batzuen intzidentzia handiagotzen dutela. Janariak minbiziaren sorreran duen eragina aztertzea oso konplexua da, elikagaien konposizioa bera eta janaria prestatzeko moduak ere konplexuak direlako; baina, oro har, ez dago minbizia sortzen, sendatzen edota prebenitzen duen janaririk. Gainera, ez da ahaztu behar janari batzuetan kartzinogeno kimikoak daudela (adibidez, bentzopirenoak janari ketuetan edo nitrosaminak arrain gazituetan). Hala ere, badirudi fruta eta barazki askoko dieta egiteak digestio-aparatuko eta arnas aparatuko minbiziak izateko arriskua gutxiagotzen duela, eta koipetan aberatsak eta frutatan urriak diren dietek, aldiz, bularreko minbizia eta koloneko minbizia areagotzen dutela. Alkoholak ere, tabakoarekin batera batez ere, hestegorriko eta laringeko minbizian hartzen du parte. Baina minbizia izateko arrisku-faktore nagusia, zalantzarik gabe, adina da; izan ere, zenbat eta bikoizketa zelular gehiago gauzatu gure gorputzean, orduan eta handiagoa izango da mutazioak agertzeko probabilitatea. Gainera, zenbat eta urte gehiago izan, hainbat eta kontaktu luzeagoa izango da kartzinogenoekin.

Ingurune-faktoreen eragina gutxietsi gabe, ez da ahaztu behar herentziak neoplasia-mota batzuetan duen garrantzia, minbizi-mota batzuk hereditarioak direlako. Herentziak eragin nabaria du bi kasu hauetan: bularreko minbizia eta koloneko kartzinoma. Hala ere, bularreko minbizi hereditarioak bularreko minbizi guztien % 5-10 baino ez dira, eta, koloneko kartzinomaren kasuan, % 10 baino ez.

Garapena eta bilakaera

Minbiziaren bilakaeran hiru fase bereizten dira: hazkundea, hedadura lokala eta metastasiak. Neoplasiak bere bolumena bikoizteko behar duen denborari masa tumoralaren bikoizketa-denbora esaten zaio, eta nahiko aldakorra da neoplasia-motaren arabera. Hala, neoplasia batzuk oso hazkunde azkarrekoak dira, eta beste batzuk, aldiz, hazkunde geldoagokoak. Oro har, zenbat eta azkarragoa izan hazkundea, orduan eta eraginkorragoak izango dira farmako kimioterapikoak neoplasia horren tratamenduan. Hedadura lokalari dagokionez, lehen aipatu den bezala, neoplasia gaiztoek (minbiziak) inguruko egiturak eta ehunak infiltratzen dituzte, zelula neoplasiko gaiztoen arteko atxikidura galtzen delako, zelula tumoralek ondoko ehunak suntsitzen dituzten entzimak jariatzen dituztelako eta, batzuetan, zelula neoplasikoek ameben antzera mugitzeko ahalmena eskuratzen dutelako. Azkenik, neoplasia primarioa sortu den kokapenetik urrun agertzen diren foku neoplasikoak dira metastasiak. Zelula neoplasikoak kokapen berri horietara linfaren bidez, odolaren bidez edo barrunbe serosoen bidez hel daitezke. Neoplasia-mota bakoitzak, normalean, organo jakin batzuetan sortuko du metastasia: adibidez, bularreko minbiziak hezurretan eta melanomak gibelean. Ez da ahaztu behar hasierako neoplasiaren tamainak ez duela inolako zerikusirik ager daitezkeen metastasien kopuru eta bolumenarekin; hau da, nahiz eta neoplasia primarioa oso txikia edo mikroskopikoa izan, metastasi ugari eta handiak ager daitezke beste organo batzuetan. Minbizi primarioaz gain metastasiak daudenean beste hainbat kokapenetan “gaixotasun neoplasiko barreiatua” dagoela esaten da; nahiko pronostiko larria izan ohi du.

Diagnostikoa

Minbiziaren sintoma eta zeinuak oso bestelakoak dira minbizi-motaren arabera, eta, askotan, gaixoak ez du ezer nabaritzen harik eta gaixotasuna oso hedatuta egon arte; horrek oztopatu egiten du bizirik irauteko hain garrantzitsua den diagnostiko goiztiarra. Metastasiak izanda ere, gaixoak asintomatiko egon daitezke luzaroan, metastasi horren tamainak organo baten funtzioa hondatu arte. Oro har, eta minbizia pairatzeak eragiten dituen ondorio psikosozialak alde batera utzita, haren adierazpen klinikoak tokian tokikoak izan daitezke; hau da, tumorea edo metastasia kokatzen den lekuko sintoma eta zeinu lokalak, edota kokapen horretatik urrun agerturiko sintoma eta zeinu sistemikoak, azken horiek askotan minbiziaren zelulek jariatutako produktu batzuek eraginda. Sintoma lokalak gerta daitezke zelula neoplasikoek zelula osasuntsuak eta funtzionalak ordezkatu ahala, organoaren funtzioa hondatzen delako (horrek azaltzen du, adibidez, birikako metastasiek eragin dezaketen arnasestua), tumoreak ondoko egiturak zanpatzen dituelako (minbizian hain ohikoa den minak esplikazio hori du, nerbio periferikoen konpresioa dela eta) edo tumorearen hazkundeak gorputzaren egitura tubularrak buxatzen dituelako (hala, zainak edo linfa-hodiak buxatzen badira, edema ager daiteke). Bestetik, minbiziari behar adina odol heltzen ez zaionean, tumorearen gune bat nekrosa daiteke; eta nekrosia odol-hodietara hedatzen bada, odoljarioak gertatuko dira. Adierazpen kliniko sistemiko tipikoen artean, sindrome orokorra eta sukarra ditugu. Esaten dugu gaixo batek sindrome orokorra duela anorexia (jateko gogorik eza), astenia (nekea eta ahulezia) eta pisu-galera pairatzen dituenean. Aipatu beharra dago sindrome orokorra minbiziarekin zerikusirik ez duten beste hainbat patologiatan ere gerta daitekeela. Pisu-galerak dakarren desnutrizio-egoera larria denean, kakexia hitza erabiltzen da. Horren guztiaren azalpena konplexua izaten da, baina badirudi zelula neoplasikoek jariatutako produktu batzuk (tumoreen nekrosi-faktorea, interleukina-1…) direla kakexiaren eragile nagusietakoak. Sukarra izan ohi da minbiziarekin batera agertu ohi diren infekzioen adierazlea, baina, batzuetan, infekziorik gabeko egoeretan ere egon daiteke sukarra, sukar tumorala, alegia. Sukar tumoral hori edozein neoplasia-motatan ager daiteke, baina normalagoa da Hodking-en linfoman, giltzurruneko neoplasietan, hepatokartzinoman eta hezurreko minbizi batzuetan.

Ameriketako Minbiziaren Erakundeak minbiziaren susmoa pitzarazi behar diguten zazpi sintoma eta zeinu azpimarratu ditu: heste-ohituren edo mikzio-ohituren aldaketak, orbaintzen ez diren larruazaleko ultzerak, kausa ezagunik gabeko odoljarioak, bularrean edo beste nonbait noduluak agertzea, irensteko ezintasuna edo bestelako digestio-alterazioak, larruazaleko orinen edo garatxoen tamaina eta kolorea aldatzea, eta luze irauten duen eztula edo disfonia.

Minbiziaren kokapenaren arabera, hainbat proba diagnostikok lagundu dezakete minbiziaren presentzia salatzeko: erradiografiak, ekografiak, ordenagailu bidezko tomografia axiala, mamografiak eta endoskopiak, besteak beste; baina minbiziaren egiaztatze diagnostikoa lesioaren lagin baten azterketa anatomopatologikoz baino ezin da egin. Hau da, lesioa osatzen duten eta biopsiaren bidez edo ziztada-aspirazioaren bidez lortutako zelulen ezaugarriak aztertu behar dira mikroskopioan.

Minbiziaren diagnostikoa egiteko baliagarriak diren proben artean aipamen berezia merezi dute markatzaile tumoralek. Markatzaile tumoralak neoplasien jariaketa-produktu anomaloak dira, baita gehiegizko kantitatean jariatzen diren produktu normalak ere. Erabilgarrienak odolean neur daitezkeenak izaten dira. Markatzaile tumoralek, nolabait esateko, minbiziaren presentzia salatzen dute. Markatzaile tumoralen adibideak izaten dira antigeno prostatiko espezifikoa prostatako minbiziaren kasuan eta alfa-fetoproteina gibeleko minbizian.

Tratamendua

Minbiziaren tratamenduari dagokionez, aurrerapen handiak bizi izan ditugu azken urteotan, minbizi-mota batzuk, gaur egun, zeharo senda daitezkeela esateraino. Minbizi-motaren, gaixoaren egoeraren eta gaixotasunaren larritasunaren arabera, hainbat tratamendu erabil daitezke. Oro har, minbiziaren terapeutika hiru zutabetan oinarritzen da: tumorearen erauzketa kirurgikoa (minbizi solidoen kasuan), farmako kimikoterapikoak eta erradioterapia. Batzuetan, tratamenduaren helburua sendatzea izaten da, eta, beste batzuetan, asmo aringarriekin baino ez da erabiltzen (adibidez, erradioterapia hezurretako metastasiek eragindako mina arintzeko). Neoplasien aurkako tratamendu eraginkorra aurkitzeko, oso garrantzitsua da minbizia martxan jartzen duten mekanismo genetikoak ezagutzea, baita, tratamendu-mota berriak aurkitzeko asmoz, gizakiak minbiziaren kontra garatzen dituen erantzun immunologikoak ikertzea ere. Hala ere, minbiziaren tratamenduan izugarri aurreratu den arren, oraindik oso urrun gaude minbizi guztiak zeharo sendatzeko gai izatetik.